‘Stilte, de doden spreken tot u,’ was te lezen bij de ingang van de eerste openbare bibliotheek van Amsterdam, die openging in 1578. Lezers moesten de loodzware boeken er ter plekke op lessenaars bestuderen, want ze lagen aan kettingen. Even stil als die vroegere bibliotheekbezoekers zijn de belangstellenden bij de tentoonstelling Lectori Salutem in het Allard Pierson Museum. Ze staan te dringen voor de vitrines, vooral die met prachtig gekalligrafeerde boeken uit de Middeleeuwen en vroegmoderne tijd, maar niemand zegt iets. Op de achtergrond klinkt alleen een zachte stem die Homerus voordraagt in het Grieks, het Nederlands – en het Fries.
Het eerste deel van de expositie gaat over het ontstaan van het schrift en de eerste boeken. Er is een kistje met papyrusrollen uit Egypte uit de tijd van de Kopten, die eruitzien alsof ze van droogte elk moment uit elkaar kunnen vallen. Er zijn scherven en wasplankjes waarop Griekse leerlingen duizenden jaren geleden hun lesjes penseelden of krasten. Aandoenlijk zijn de perkamenten boeken, omdat er gaten zaten in het perkament, waar de schrijver netjes in een boogje omheen pende.
Zo droog als de papyrusrollen is deze kleine tentoonstelling, van drie zaaltjes en een gang, eerlijk gezegd ook wel een beetje. Maar wel leuk droog. De bezoeker leert namelijk tal van wetenswaardigheden. Zo moesten deelnemers aan een voordrachtwedstrijd in de zesde eeuw voor Christus 24 rollen met 16.000 verzen van de Ilias en nog eens 12.000 verzen uit de Odyssee uit hun hoofd kunnen reciteren. En werden in het Grieks eerst alle letters aan elkaar geschreven, tot Aristophanes de woordscheiding en leestekens uitvond in de tweede eeuw voor Christus. Ook had ons woord ‘mini’ niets met ‘klein’ te maken, maar komt het van het woord ‘menie’, een kleurstof die gebruikt werd voor miniaturen aan het begin van een hoofdstuk.
Het tweede zaaltje van de tentoonstelling bevat vooral gekalligrafeerde boeken uit de Middeleeuwen tot en met de zestiende eeuw. Er ligt bijvoorbeeld een exemplaar van de Ethica van Aristoteles uit 1517, met op het voorblad een miniatuurportret van de schrijver in een blauwe mantel die zit te peinzen aan een tafel met een stapel boeken erop. Op de volgende bladzij is een sublieme mini-zeemeermin met twee staarten afgebeeld.
Het derde zaaltje, met een zestiende-eeuwse boekenpers, gaat over de uitvinding van de boekdrukkunst, en vervolgens over de overlevering van de klassieke werken tot aan de dag van vandaag. Dat laatste onderwerp leent zich eigenlijk minder voor uitleg via voorwerpen dan de ontstaansgeschiedenis van het boek, maar toch zijn ook hier interessante dingen te zien.
Zo is er een boek dat Nicolaas van Kampen in 1814 schreef als inzending voor een prijsvraag. De vraag was of de klassieken letterlijk vertaald moesten worden of niet, want waren alle lezers moreel wel opgewassen tegen de slechtigheid die er ook in stond? Conclusie van Van Kampen: iedereen mag de klassieken lezen, maar de vertalers kunnen ze het best een beetje aanpassen. Bij homo-erotische passages kunnen ze het geslacht van één van de partners veranderen, en waar ‘goden’ staat kunnen ze daar ‘God’ van maken.
De recente geschiedenis van de klassieken, ten slotte, is een beetje weggemoffeld in een gang aan het eind van de tentoonstelling. Begrijpelijk, want de klassieken die eeuwenlang eerbiedig zijn overgeschreven dienen nu ter inspiratie voor schreeuwerige stripboeken, dubieuze actiefilms en computerspelletjes. De bezoekers, liefhebbers van mooie oude boeken, lopen hier dan ook snel doorheen.
Als toegift kunnen ze nog de documentaire Van rollen tot scrollen bekijken. Net als de tentoonstelling bevat die wetenswaardigheden en mooie plaatjes, maar ook een tenenkrommende rol van Pierre Bokma, die aan het eind van de film onder een dekbed de Odyssee voorleest en daarna zijn bril afzet en gaat slapen.
Lectori Salutem. Boek en oudheid Tot en met 7 september. Allard Pierson Museum, Oude Turfmarkt 127, Amsterdam. Open: di-vr 10-17 uur, za-zo 13-17 uur. Info 020-52 52 556 of www.allardpiersonmuseum.nl.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
