Home Een zwarte is niet altijd een duivel

Een zwarte is niet altijd een duivel

  • Gepubliceerd op: 23 juni 2009
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Marieke Prins

Een jongen van een jaar of acht staat naast een dame met een blanke huid. Hij is haar page. Met een ernstig gezicht doet hij een parelarmband om haar pols. Zijn donkere huid contrasteert met haar lichte teint en de glanzende parels. Dit schilderij uit 1668 van Jan Mijtens hangt op de tentoonstelling Black is Beautiful in de Amsterdamse Nieuwe Kerk.

De makers van de expositie hebben gezocht naar kunstwerken waarop zwarte mensen positief en niet al te stereotiep zijn afgebeeld. Want ‘een zwarte is niet altijd een duivel, bediende of slaaf’. En dat zagen kunstenaars al eeuwen. Het resultaat is een verzameling werken uit de Lage Landen van de Middeleeuwen tot nu. Er zijn miniaturen uit getijdenboeken, Drie Koningen-taferelen, antropologische prenten en naakten uit de jaren 1920. Ook zijn er recente werken, waaronder een hut van kartonnen dozen. Daarin draait een videoclip over twee Zwarte Pieten die omstanders van de sokken rijden.

Sommige kunstenaars zagen inderdaad duidelijk de schoonheid van zwarte mensen – Rubens bijvoorbeeld. Er hangt een portret van zijn hand van een zwarte man met een witte tulband, een voorstudie voor een Drie Koningen-tafereel. Van de zeventiende-eeuwse Albert Eckhout zijn er enorme doeken van een Afrikaanse vrouw, een Afrikaanse man en een mulat. Ze dragen fruit en wapens, en op de achtergrond zijn Braziliaanse planten te zien, alles heel nauwkeurig afgebeeld. En Jan Sluiters schilderde rond 1920 een aantal zwarte naakten; er hangt een schilderij van een man tegen een felrood-met-diepblauwe achtergrond, en van een trotse vrouw in een rode sjaal.

Ook waren er kunstenaars die zwarten in andere opzichten positief wilden afbeelden. Zo is op een schilderij van Jordaens de zwarte vrouw van Mozes te zien. Ze ziet er ernstig en ingetogen uit. Volgens de bijbehorende tekst is dat geen toeval. De schilder wilde uitdragen dat zwarten als medemensen moesten worden beschouwd. Een ander voorbeeld zijn achttiende-eeuwse antropologische prenten, die toonden dat Afrikaanse rituelen overeenkwamen met christelijke.

Toch overtuigt de tentoonstelling niet. In de eerste plaats lopen de kunstwerken op deze expositie te ver uiteen – als een modern werk van een vrouw met takken als handen tegenover een naakt van Sluiters hangt, komt dat de esthetische kracht van beide niet ten goede. Iets dergelijks geldt ook voor de uiteenlopende motieven van de kunstenaars. Aan de serieuze bedoelingen van Jordaens, bijvoorbeeld, wordt afbreuk gedaan doordat naast zijn portret van Mozes’ vrouw een melig schilderij hangt van een minnekozend zwart stel. Ze ginnegappen tijdens hun liefdesspel om een afbeelding van een blanke.

Bovendien ondersteunen veel objecten op de tentoonstelling de positieve boodschap van de makers nauwelijks. Dat ginnegappende stel, en de zwarten afgebeeld op de moderne kunstwerken, zijn die wel zo positief bedoeld? Die jonge page, de prenten uit De negerhut van oom Tom, en die zwarte boksers, zijn die niet juist stereotiep? Andere werken, zoals een schilderij waarop Michiel de Ruyter een oude vriend ontmoet die zwart is, geven wel een gunstig beeld van hun onderwerp, maar ze verbeelden duidelijk een uitzonderlijke situatie.

Juist het negatieve verhaal, over de stereotypen, dat de makers niet willen vertellen, dringt zich daardoor aan alle kanten op. Teksten als: ‘De schilder had misschien zwart maar bekoorlijk uit het Hooglied in gedachten’, en een titel als De Diaspora strikes back! voor het deel over moderne kunst, klinken daardoor geforceerd opgeruimd. De oorzaak is wellicht dat Black is Beautiful onbewust is opgezet als een soort troostrijke annex bij een tentoonstelling als Zwart over Wit uit 1992 in het Tropenmuseum, die juist wél de stereotypen wilde laten zien. Maar die dringen zich ook hier, tegen wil en dank, weer op.

Black is Beautiful. Rubens tot Dumas Tot en met 26 oktober, Nieuwe Kerk, Dam, Amsterdam, Open: ma-zo 10-18 uur, in oktober do tot 22 uur. Info 020-63 86 909 of www.nieuwekerk.nl.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.