‘Achter de stranden lag een moerassige eindeloosheid. De aarde was er woest en leeg.’ Zo begeleidt de gedragen stem van Belgisch acteur Jan Decleir het openingsbeeld van de televisieserie Verleden van Nederland: grijze golven en trillend schuim op het strand. Er is veel water in deze serie, en een overvloed aan Hollandse luchten, wuivend riet en helmgras – een illustratie van wat er volgens de makers in Nederland hetzelfde is gebleven: ‘Altijd is er het land, de lucht, het weer en het eindeloze water.’
‘Dit is ons verhaal, over onze streek aan het begin van de beschaving. Het verhaal verandert steeds,’ relativeert Decleir meteen het hele project. Verleden van Nederland is een initiatief van Geert Mak en journalist Gijsbert van Es, dat Ireen van Ditshuyzen uitbouwde tot een landelijke campagne, waarvan de televisieserie het hart vormt. Ze werd ondersteund door een team van gezaghebbende deskundigen, waaronder Piet de Rooy, Jan Bank, Aukje Holtrop en René van Stipriaan, en de serie geeft dan ook een trouw beeld van de huidige stand van zaken in de geschiedschrijving van ons land.
Acht delen telt de reeks die dit najaar wekelijks wordt uitgezonden, en zij beslaan de gehele geschiedenis van Nederland. Een in elkaar vloeiende mix van schilderijen, gravures, voorwerpen en documenten, opnames op locatie en schimmige in scène gezette beelden brengt die geschiedenis in beeld. Het verhaal wordt verteld door voormalig Amerika-correspondent Charles Groenhuijsen, naar het voorbeeld van Simon Schama in de serie History of Britain, die de inspiratie vormde voor Verleden van Nederland.
Wajangpop Coen
Groenhuijsen mocht de halve wereld over reizen en zet op historische locaties in Suriname, Indonesië en New York het raamwerk van de vertelling neer. Dit voegt wel degelijk iets toe; als hij in een sloppenwijk van Jakarta de overwoekerde stadsmuur van het oude Batavia vindt, is ook voor de kijker de historische sensatie voelbaar.
Even later kijkt de presentator tussen de locals naar een voorstelling waarin wajangpop Jan Pieterszoon Coen een Javaanse prins in elkaar slaat onder de uitroep: ‘Ik denk dat uw volk of land nog eeuwenlang gekoloniseerd zal worden door Nederland of de VOC.’ Conform het verhaal van onze tijd bevat de serie een nette hoeveelheid kritiek op Nederlands gedrag in de koloniën. Het opgeheven vingertje komt soms bijna in beeld, maar meestal gaat het goed, dankzij bijvoorbeeld een scène waarin Groenhuijsen – met leesbril – in het archief de aankooplijsten van slaven bekijkt: ‘Een partijtje van zes jongens, 4 gulden 50 per persoon.’ ‘Zo zakelijk beschreven alsof het daadwerkelijk om goederen gaat,’ constateert hij oprecht aangedaan, en dat werkt.
Naast Groenhuijsen en Decleir, die citaten van tijdgenoten voordraagt, is er nog de voice-over van actrice Elsie de Brauw. Zij vertolkt, sprekend in de wij-vorm, de stem van wat lijkt op de doorsnee-Nederlander – een mening die bijvoorbeeld in haar afkeur van immigranten in de Gouden Eeuw niet altijd even politiek correct is. Het levert een aardige gelaagdheid op, maar de kijker moet goed opletten wie er aan het woord is.
Bovendien ligt het tempo hoog, en zijn de stappen – onvermijdelijk – groot tot zeer groot. In enkele minuten springen we van de wajangpoppen in Indië, via kunstschilder Vermeer, de ontdekkingen van Antoni van Leeuwenhoek en het doorvaren van de ketting bij Chatham naar het lynchen van de gebroeders De Witt. Wie de lijn van het verhaal wil bijhouden en waarderen moet al wel het een en ander weten van de Nederlandse geschiedenis, en dat maakt de serie wellicht niet direct geschikt voor de gemiddelde landgenoot.
Elitaire graaicultuur
‘Gaat de beschaving erop vooruit?’ vraagt Groenhuijsen zich af in de aflevering over de prehistorie. En: ‘Hoe zuiver was onze koffie eigenlijk?’ in het deel over de achttiende eeuw. Er worden veel vragen gesteld in Verleden van Nederland, sommige min of meer retorisch. Gelukkig hebben de makers besloten om deze af en toe wel te beantwoorden en een echt verhaal te vertellen.
Dat van de Gouden Eeuw gaat over de ondernemingslust en avonturenzin in de jonge Republiek – een opwindende tijd waar alles kan en lukt –, die degenereren in een elitaire graaicultuur, waar slechts vijf families bijna alle macht hebben. Het land dat ooit zelf slachtoffer van Spanje was, koloniseert nu zelf op brute wijze Indië. Het is misschien niet altijd even verrassend, maar een aflevering biedt zo wel samenhang en duiding.
Verhaallijnen worden soms mooi bij elkaar gebracht. Zo vertelt Groenhuijsen over het einde van de patriot Daendels, die een baantje vraagt aan koning Willem I en terechtkomt in het Afrikaanse Elmina, waar zich een groot Nederlands slavenfort bevindt. Groenhuijsen gaat er op zoek naar zijn graf, maar dat is er niet – Daendels lichaam werd na zijn overlijden in een vat jenever gestopt en op een schip geladen, maar halverwege overboord gezet toen de ontbinding niet te stoppen bleek. Dit is het einde van de aflevering over de achttiende eeuw, die voor een groot deel over de Bataafse Revolutie en de slavenhandel gaat.
Andere zaken liggen er weer wat dik bovenop. Soms overbekende misverstanden worden nadrukkelijk rechtgezet (Nee, we stammen niet van de Bataven af, en Willem- Alexander is geen rechtstreekse nazaat van Willem van Oranje). Clichés worden niet geschuwd (Coens ‘Daar wordt iets groots verricht’ en Lodewijk Napoleons ‘Ik ben konijn van Holland’ komen langs), maar daar staan weer leuke vondsten tegenover als Groenhuijsens karakterisering van vuursteen – ‘het roestvrij staal van de prehistorie’.
Daarnaast is kijken naar het Verleden van Nederland vooral een esthetisch aangename ervaring, met sublieme Hollandse landschappen en vergezichten, uitstekend camerawerk en bijna hypnotiserende muziek van Henny Vrienten.
De prestigieuze opening van de campagne op 10 oktober in de Amsterdamse Nieuwe Kerk, in aanwezigheid van premier Balkenende én oud-minister-presidenten Kok en Lubbers kan de indruk wekken dat dit project in dienst staat van de politiek. Maar Ireen van Ditshuyzen heeft hard moeten leuren om de financiering voor Verleden van Nederland rond te krijgen en haar bedoelingen zijn oprecht: ‘Wie zijn geschiedenis kent, gaat goed toegerust de toekomst in. Geschiedenis is belangrijk, voor inwoners van Nederland is het goed om te weten wat er in de loop van vele eeuwen op hun grondgebied is gebeurd.’
Daarom is het niet nodig zo demonstratief het lidwoord in de titel weg te laten. Het verhaal dat Verleden van Nederland vertelt is misschien wat voorspelbaar, met een verantwoorde dosering trots en kritiek. Het is wellicht wat elitair, omdat mensen die weinig van geschiedenis weten het niet helemaal zullen volgen – maar daar kunnen het begeleidende boek en de campagne de leemte vullen. De gemiddelde VPRO-kijker zal na die acht zondagen tevreden concluderen dat hij het weer begrijpt en wat heeft opgestoken. Een verhaal dat goed in elkaar steekt, professioneel gemaakt is en mooi wordt verteld hoeft niet zo postmodern bescheiden te zijn.
Ireen van Ditshuyzen, Verleden van Nederland. 12 oktober tot en met 30 november, zo 20.15 uur. NPS/VPRO, Nederland 2.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
