De affaire rond de verstandelijk gehandicapte Brandon, die sinds drie jaar vastgebonden zit in een inrichting, heeft de discussie over gehandicaptenzorg doen oplaaien. Volgens sommigen zijn inrichtingen een noodzakelijk kwaad; anderen spreken van moderne uitsluiting. Vroeger zouden gehandicapten wel door hun medeburgers zijn geaccepteerd. Inge Mans, psycholoog en auteur van Zin der zotheid. Vijf eeuwen cultuurgeschiedenis van zotten, onnozelen en zwakzinnigen (1998), nuanceert dat.

‘De positie van gehandicapten is altijd moeilijk geweest. De een was populair, de ander werd gepest. In de Middeleeuwen kon een aardige “idioot” vrij rondlopen, maar een lastpak gooide men in de gracht. Veel idioten waren dakloos. Er was geen specialistische zorg. Dolhuizen waren er alleen om veroorzakers van overlast enige tijd in bedwang te houden. Een rijke familie kon de armenzorg inschakelen. In het gasthuis van Gent moest in de zestiende eeuw voor idioten dubbel worden betaald, omdat zij zichzelf bevuilden.

Volgens de Zwitserse arts Paracelsus (1493-1541) kon de oorzaak van zwakzinnigheid slecht zaad zijn, maar ook de invloed van de maan of een zondige levenswandel. Anderen zeiden dat de Duivel kleine kinderen verwisselde met eigen kroost. Je kon proberen de Duivel te dwingen zijn “mormel” weer op te halen door het te roosteren of in ijskoud water te dompelen.

Eeuwenlang werd geen onderscheid gemaakt tussen zwakzinnigen en krankzinnigen. In 1840 werd de eerste krankzinnigenwet ingevoerd, waarbij men ervan uitging dat zij te genezen waren. J.C. Schroeder van der Kolk begon in het Willem Arntsz Huis in Utrecht een “geneeskundig gesticht”. Omdat zulke gestichten snel volstroomden, werden in 1884 de ongeneeslijke gevallen afgescheiden.

Voor hen kwamen er bewaarhuizen. Er waren idiotenapostelen, zoals de predikant C.E. van Koetsveld, die meenden dat zij door opvoeding en onderwijs konden worden verbeterd. De “behandeling” bestond uit zware arbeid. Mensen met wie niets aan te vangen was, werden op bed vastgebonden.

Begin twintigste eeuw won de eugenetica terrein. In Nederland speelde Aletta Jacobs daarin een grote rol. Tot grootschalige sterilisatie kwam het hier echter niet, in tegenstelling tot de Verenigde Staten, Scandinavië en Duitsland. Wel ontstond bezorgdheid over de lichtere gevallen of “debielen”, omdat zij zich zouden voortplanten als konijnen. Zij werden voortaan eveneens opgesloten in inrichtingen. Sommigen draaiden volledig mee in de huishouding; ik ken een geval van een bewoner die met een verpleegster trouwde.

Na 1945 bleef het aantal gehandicapten in inrichtingen groeien. In de jaren zestig en zeventig kwam daar verweer tegen. Waren voorheen artsen de baas, nu namen pedagogen en psychologen het over en kwamen er behandelplannen. De personeelsleden die in 1974 inrichting Dennendal in Den Dolder bezetten, wilden dat bewoners zichzelf konden ontplooien. Dat heeft geleid tot kleinschalige woonvormen met grotere zelfstandigheid.

Toch stijgt het percentage Nederlanders dat in gehandicapteninstellingen verblijft nog steeds. Het wordt normaler om een kind uit huis te plaatsen, omdat vaker beide ouders werken en sociale netwerken zijn verdwenen. Ook de overheid geeft onvoldoende steun: zij kort nu op de persoonsgebonden budgetten.

De meest zorgbehoeftige gehandicapten blijven opgesloten. Na de affaire rond de vastgebonden Jolanda Venema in 1988 kwam er meer geld voor dagbesteding, maar ook daarop wordt nu bezuinigd. Bovendien wordt de zorg steeds meer geprotocolleerd en ontbreekt het aan een persoonlijke benadering. Dat creëert spanningen, waardoor er vaker dwangmaatregelen worden ingezet.’