Alle artikelen
Productie groeide tijdens bezetting
Toen in 1945 in de Britse en Amerikaanse pers foto’s verschenen van Nederlandse meisjes die samen met geallieerde militairen de bevrijding vierden, was dit aanleiding tot kritische vragen. De meisjes zagen er namelijk volstrekt gezond en doorvoed uit. Hoe was dat mogelijk? Nederland was toch door de nazi’s leeggeplunderd en verwoest? De mensen leden toch honger? Was het daar in Nederland wel zo erg?
De Nederlandse overheid schrok hier behoorlijk van en ging er streng op toezien welke beelden voor publicatie werden vrijgegeven. Nog in 1948 achtte de minister van Economische Zaken het noodzakelijk bepaalde macro-economische gegevens geheim te houden, omdat daaruit bleek dat de economische ontwikkeling van Nederland helemaal niet zo ongunstig was. Publicatie van deze cijfers zou de Marshallhulp in gevaar kunnen brengen.
Dat de Duitse bezetting vreselijk was zal niemand willen ontkennen, en dat de regeringen van Nederland en andere West-Europese landen onmiddellijk na de oorlog geneigd waren het leed en de economische schade te overdrijven was begrijpelijk. Maar 67 jaar na het einde van de oorlog wordt het tijd om met meer distantie en objectiviteit te kijken.
Vandaar dat Hein Klemann, hoogleraar economische geschiedenis aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit, en Sergei Kudryashov, onderzoeker aan het Duits Historisch Instituut in Moskou, onderzoek hebben gedaan naar de economische ontwikkelingen in de landen die tussen 1939 en 1945 door de Duitsers waren bezet. Hoewel het beschikbare cijfermateriaal zeer onvolledig en meestal bijzonder moeilijk vergelijkbaar was, komen zij met een schat aan gegevens op basis waarvan ons beeld van de Tweede Wereldoorlog moet worden bijgesteld.
De Duitse bezetting zag er niet overal hetzelfde uit. Grofweg is er een scheiding te maken tussen landen die voornamelijk werden leeggeplunderd en waar de inwoners als slaven werden behandeld, en landen waar het productieapparaat intact werd gelaten, om vervolgens de opbrengst af te romen. Tot de eerste groep behoorden de landen in Oost- en Zuidoost-Europa, tot de tweede groep de bezette West-Europese landen. Hoewel de rassenpolitiek van de nazi’s zeker een rol speelde, was het vooral het verschil in economisch ontwikkelingspeil dat de doorslag gaf.
De gevolgen van dit verschil in bezettingspolitiek waren immens. In West-Europa had Frankrijk het meest te leiden onder de Duitse bezetting, aangezien de bevolking daar kromp en ook de productiecapaciteit kleiner werd. In Noorwegen, België en Nederland daarentegen was niet alleen de oorlogsschade geringer – en vergeleken met Oost-Europa zelfs futiel –, maar bleef ook tijdens de bezetting de bevolking groeien en nam de productiecapaciteit toe. Er werd in deze landen dan ook flink geïnvesteerd, al kwam de opbrengst in belangrijke mate ten goede aan de Duitse oorlogsinspanning.
Na mei 1945 kon de productiecapaciteit weer worden ingezet ten behoeve van de eigen bevolking. De problemen waarmee de West-Europese landen kampten waren vooral van financiële, monetaire en organisatorische aard, waardoor de koopkracht enkele jaren gering was. De Marshallhulp vormde in dit opzicht een welkom steuntje in de rug, maar ook zonder die hulp waren deze economieën er weer bovenop gekomen.
In Oost-Europa daarentegen was de situatie dramatisch. In Polen en de Sovjet-Unie was de bevolking met respectievelijk 24 en 22 procent gekrompen, terwijl tussen de 25 en 30 procent van de kapitaalgoederen was verwoest. Terwijl de West-Europese regeringen becijferden dat hun schade ongeveer drie of vier keer het bruto nationaal product van het laatste vredesjaar bedroeg – cijfers die hoogstwaarschijnlijk zwaar overdreven waren –, bedroeg de schade in de Sovjet-Unie minstens twintig keer het vooroorlogse bnp. Volgens Klemann en Kudryashov zou het ook onder gunstige omstandigheden heel lang hebben geduurd voordat Oost-Europa zich zou hebben hersteld.
Hein Klemann en Sergei Kudryashov
Occupied Economies. An Economic History of Nazi-Occupied Europe, 1939-1945
Berg Publishers, € 24,99
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Investeren in oorlogstijd
Productie groeide tijdens bezetting Toen in 1945 in de Britse en Amerikaanse pers foto’s verschenen van Nederlandse meisjes die samen met geallieerde militairen de bevrijding vierden, was dit aanleiding tot kritische vragen. De meisjes zagen er namelijk volstrekt gezond en doorvoed uit. Hoe was dat mogelijk? Nederland was toch door de nazi’s leeggeplunderd...
‘Oorlog was geoorloofd om problemen op te lossen’
‘In 1914 hadden alle betrokken partijen het idee dat ze iets bij oorlog konden winnen. Daarom is de Eerste Wereldoorlog er gekomen. De aanloop ernaartoe is krankzinnig ingewikkeld, maar uiteindelijk komt het erop neer dat politici dachten dat oorlog geoorloofd was om politieke problemen op te lossen.’ Willem Melching (Universiteit van Amsterdam) zoekt op de...
Lezersforum: ‘Politici hebben een kort geheugen’
‘Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen.’ Met dit citaat van schrijver-filosoof George Santayana (1863-1952) betuigt E.R. van Dooren haar instemming met de stelling van deze maand, die luidt: ‘Onze politici zouden meer historisch besef moeten hebben.’ Maar liefst 80 procent is het hiermee eens. ‘Willen de dames en heren politici...
Tentoonstelling
Een piepklein meisje van ongeveer vier danst in haar nachtponnetje. Naast haar zit een pluizig konijntje. Er klinkt een slaapliedje, maar het kleutertje is druk. Ze is vier centimeter hoog en wordt geprojecteerd in een minutieus ingericht grachtenhuis van ongeveer anderhalve meter hoog. Het Grachtenhuis is een relatief jong museum, ongeveer...
Websites, door Eric Hennekam
De nieuwste bronnen op internet Historische Krantenarchief De grote update van het krantenarchief (1618-1995) van de Koninklijke Bibliotheek is er een om je vingers bij af te likken. Zo zijn nu kranten als de Opregte Haarlemsche Courant (tot 1869) en het communistisch dagblad De Waarheid (tot 1989) te raadplegen....
Signalementen (film)
Mein Kampf Urs Odermatt De Filmfreak, € 14,99 De Oostenrijkse speelfilm Mein Kampf voert de jonge Hitler op als een schreeuwlelijk, die in Wenen toelatingsexamen voor de kunstacademie komt doen. Hij woont in een pension, met als huisgenoten een Joodse kok en een Joodse schrijver. Hitler heeft al zo’n...
De gruwelijke dynamiek van een guerillaoorlog
Komt dat zien! Komt dat zien! Het Pentagon hield in 2003 bepaald niet geheim dat het een vertoning organiseerde van de klassieke stadsguerrillafilm The Battle of Algiers, in 1966 winnaar van de Gouden Leeuw op het filmfestival van Venetië. Met flyers werd het militaire kader uitgenodigd om te komen kijken naar de film van...
De factor X van Henk Wesseling (1937-2018)
Henk Wesseling, overleden op 18 augustus 2018, was niet zomaar een historicus. ‘Hij durfde op superieure wijze simpel te zijn, of beter gezegd: hij had het lef om te doen alsof hij dat was.’ In 2012 schreef Jos Palm voor Historisch Nieuwsblad deze ode aan Wesseling. De voormalige Leidse hoogleraar algemene geschiedenis is beschreven als...
Signalementen
Limonov Emmanuel Carrère 352 p. De Bezige Bij, € 19,95 In deze signalementen bespreek ik alleen fictie. Welke romans zijn de moeite waard mee te nemen op vakantie? Allereerst dit prachtige boek van de Franse schrijver Emmanuel Carrère over de Russische schrijver en politicus Eduard Limonov, die echt bestaat. Hij is namelijk...
De eerste Arabische Lente
Een eeuw geleden gingen Arabieren ook al massaal de straat op voor meer vrijheid. Toen voerden ze actie tegen de Europese koloniale machthebbers, die hun positie met grof geweld verdedigden. De lente van 1919 begint vroeg voor de vrouwen van Caïro. Op 16 maart van dat jaar breken zij eens en voor altijd met een...
Tentoonstelling: Echte mannen met baarden
Wat moet een keurig land als Zweden met een nationaal verleden van zeilende geweldenaars? Een jongenstentoonstelling maken natuurlijk. Naar de tentoonstelling Vikingen! van het Nationaal Museum van Oudheden in Stockholm, nu in het Drents Museum, kunt u gerust zoons en kleinzoons meeslepen. Er is een opname te zien van een tocht...
Website: Hongersnood met voorbedachten rade
Wie tijdens het Europees Kampioenschap voetbal een van de wedstrijden van het Nederlands elftal in de Oekraïense stad Charkov gaat bezoeken, zal het misschien leuk vinden om in het Oekraïens dwa piwa (‘twee biertjes’) te zeggen. Een ander Oekraïens woord is echter veel bekender – en veel minder vrolijk. Dat woord is holodomor. Het verwijst...
