Home COLUMN: Maarten van Rossem

COLUMN: Maarten van Rossem

  • Gepubliceerd op: 23 oktober 2012
  • Laatste update 02 mei 2023
  • Auteur:
    Maarten van Rossem
  • 4 minuten leestijd

Op 1 oktober overleed de Engelse historicus Eric Hobsbawm. Hij groeide onder andere op in Wenen en Berlijn. In die laatste stad maakte hij in de vroege jaren dertig de opkomst van Hitler van nabij mee. In 1933 vertrok hij naar Engeland.

Bij zijn dood werd hij door zijn collega’s gevierd als de grootste historicus van zijn generatie. Of hij dat ook was, durf ik niet te zeggen. Het lijkt mij een nogal betekenisloze kwalificatie. Hobsbawm was echter zonder meer een originele historicus en een meester van de geschiedschrijving op grote schaal, en dat laatste is iets wat maar weinig historici kunnen zeggen.

Zijn roem is bovenal gebaseerd op vier boeken waarin hij de ‘lange negentiende eeuw’ en de ‘korte twintigste eeuw’ de maat neemt: The Age of Revolution, 1789-1848; The Age of Capital, 1848-1875; The Age of Empire, 1875-1914 en ten slotte The Age of Extremes, 1914-1991. Die termen ‘lange negentiende eeuw’ en ‘korte twintigste eeuw’ waren vondsten van Hobsbawm.

Ondanks alle loftuitingen bleef er ook in de necrologieën een schaduw hangen over Hobsbawms carrière. Hij werd in de vroege jaren dertig marxist en communist, en is dat zijn hele lange leven gebleven, ook na de Sovjetinval in Hongarije in 1956 en zelfs na de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Tussen 1936 en 1956 heeft hij geen woord van kritiek op de SU laten horen.

In 1956 en daarna heeft hij het vaderland van de revolutie wel scherp bekritiseerd en in later jaren ontwikkelde hij zich tot een uitgesproken revisionistische marxist. Maar hij bleef, tegen de stroom in, marxist. De vraag is waarom dat het geval was.

Was het zijn eigen geschiedenis? Waren het die paar zenuwslopende jaren in Berlijn in de vroege jaren dertig, toen een impressionabele puber gemakkelijk de indruk kon krijgen dat alleen het communisme het nationaal-socialisme zou kunnen stoppen? Was het een wanhopig vasthouden aan een bezielend idee – het idee dat een revolutie mogelijk moest zijn, dat de mens ooit bevrijd zou worden?

Of was het gewoon eigenwijsheid in die lange decennia vol van irritant geschetter over het Vrije Westen, dat beduidend minder vrij was dan de Koude Oorlog-intellectuelen elkaar toen wijsmaakten? Was het wellicht een geheime liefde voor een plaatsje in de marge, vanwaar altijd een kritisch standpunt mogelijk was?

In The Age of Extremes komen alle voor- en nadelen van Hobsbawms afwijkende ideologische positie prominent naar voren. Hij noemt Lenin een genie en stelt dat de Russische Revolutie voor het Russische volk de beste oplossing was. Dat lijkt mij zeer twijfelachtig. Als het Russische volk de gelegenheid had gekregen zich democratisch uit te spreken zou het niet voor Lenin c.s. hebben gekozen, en daar zou het groot gelijk in hebben gehad. De bolsjewieken waren gewetenloze geestdrijvers en moordenaars.

Vervolgens maakt Hobsbawm echter een punt waar je moeilijk omheen kunt. Het zijn de bolsjewieken die de Sovjet-Unie ten koste van enorme offers hebben geïndustrialiseerd en alleen daardoor kon het land tussen 1941 en 1945 de Duitse Wehrmacht verslaan. Het Rode Leger heeft de Tweede Wereldoorlog gewonnen, een jaar voordat de westelijke geallieerden in Normandië landden. Zonder de Weltanschauungskrieg in het oosten zouden de geallieerden Hitler niet hebben kunnen verslaan.

Hobsbawm noemt vervolgens het bondgenootschap van de Verenigde Staten, Engeland en de Sovjet-Unie een ‘verlichtingscoalitie’, en dat klinkt dan weer mooier dan de werkelijkheid was. Dat het communisme het grote voorbeeld zou zijn geweest bij de sociale hervorming van het kapitalisme na de oorlog, zoals Hobsbawm stelt, lijkt mij onzin.

Daar staat dan weer tegenover dat zijn koele, kritische afstandelijkheid bij de Koude Oorlog mij altijd veel goeddeed. Hij vergeleek het neoliberale kapitalisme al in 1994 met een op hol geslagen locomotief, en dat toont eveneens de voordelen van een excentrisch standpunt.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.