Home ONDERZOEK: Tegen de regentenkliek

ONDERZOEK: Tegen de regentenkliek

  • Gepubliceerd op: 24 oktober 2012
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 3 minuten leestijd

De patriotse revolutie van de jaren 1780 wordt vaak geplaatst in de traditie van de strijd tussen regenten en de stadhouder. Hierdoor zou de patriottenbeweging een typisch stedelijk verschijnsel zijn geweest: de gegoede, hoogopgeleide burgerij kwam in conflict met de adel, de conservatieve plattelandsbevolking en het stedelijk gepeupel, dat zich onder invloed van gratis jenever voor het orangistische karretje liet spannen. Dit beeld is te eenzijdig, blijkt uit nieuw onderzoek.

De patriotten hebben heel lang geen goede pers gehad. Ze werden veelal gezien als landverraders, die vanaf 1795 heulden met de Franse bezetters. Na de Tweede Wereldoorlog is dit beeld gekenterd en tegenwoordig wordt de mislukte patriotse revolutie – die in 1786-1787 uitliep op een heuse burgeroorlog, door buitenlandse interventie de kop ingedrukt – vaak gezien als het begin van het moderne Nederland. De strijd zou zijn gegaan tussen door de verlichtingsidealen bezielde democraten en het afgeleefde Oranje-regime, dat steeds meer monarchale trekjes kreeg.

In Tot nut van Nederland onderzoekt de Nijmeegse historicus Joost Rosendaal – die al verschillende boeken over de patriotse revolutie op zijn naam heeft staan – wat er in die jaren gebeurde in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena, het grensgebied tussen het machtige gewest Holland en het ‘generaliteitsland’ Brabant. Dit levert niet alleen kleurrijke beschrijvingen op van bijvoorbeeld de orangistische contrarevolutie in Heusden en de rol van de radicale advocaat Joannes Conradus de Kock, die in 1794 onder de guillotine zou sterven. Rosendaal plaatst ook belangrijke kanttekeningen bij het bestaande beeld van de patriottenbeweging.

Om te beginnen blijken de patriotten afkomstig uit alle lagen van de bevolking. De beweging bestond uit grootgrondbezitters, middenstanders, arbeiders, katholieken, protestanten. Zo bewees de Uitwijkse predikant Cornelis Groen van Prinsterer dat de these van zijn beroemde kleinzoon Guillaume – de ‘revolutiegeest’ kwam voort uit ‘ongeloof’ – onjuist was.

De belangrijkste ontdekking is echter dat de strijd niet zozeer gericht was tegen het huis van Oranje als wel tegen corruptie, nepotisme en wanbestuur op lokaal en gewestelijk niveau. De patriotten kwamen vooral in het geweer tegen machtsmisbruik van een gesloten regentenkliek. Hun strijd laat zich prima samenvatten met de leuze uit de Amerikaanse revolutie: ‘No taxation without representation.’ Bestuurders dienden verantwoording af te leggen, katholieken dienden gelijke rechten te krijgen en lasten moesten rechtvaardiger verdeeld worden.

De sterk opkomende patriotse pers speelde hierbij een belangrijke rol, omdat mensen hierin niet alleen konden lezen dat de lokale misstanden wijdverbreid waren, maar ook dat acties tegen corrupte regenten elders inspirerend werkten. Al spoedig gingen lokale leiders met elkaar samenwerken.

Tot slot laat Rosendaal zien dat de ontwikkelingen al snel een geheel eigen dynamiek kregen. Toen als gevolg van de oorlogsdreiging van Oostenrijk – dat de blokkade van Antwerpen wilde opheffen – de Staten van Holland in 1784 de bevolking van het platteland onder de wapenen riepen, betekende dit niet alleen dat patriotten zich mobiliseerden, maar ook dat de orangistische tegenkrachten sterk gestimuleerd werden. In sommige plattelandsgemeenten leidde de ‘wapening’ ertoe dat velen zich meldden als vrijwilliger; in andere resulteerde zij in hevig verzet tegen de patriotten en heilloze polarisatie.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Interview

Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’

Oud-VVD-leider en oud-vicepremier Hans Wiegel roemde in 2017 de Britse staatsman Winston Churchill om zijn moreel leiderschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Hij was van doorslaggevende betekenis.’ Wanneer hoorde u voor het eerst van Winston Churchill?‘Ik zal een jaar of twaalf zijn geweest, ik meen dat dit op school was.’ Maakte hij meteen indruk op u?‘Ik...

Lees meer
De olifant van Karel de Grote
De olifant van Karel de Grote
Artikel

Trump krijgt een vliegtuig cadeau, Karel de Grote kreeg iets veel opvallenders

Een Qatarees cadeau leidt tot ophef in de VS: het emiraat wil president Donald Trump een vliegtuig ter waarde van 400 miljoen dollar schenken. Diplomatieke giften zijn al sinds de Oudheid een belangrijk onderdeel van internationale betrekkingen. Zo kregen heersers vroeger olifanten, relikwieën en koffieplantjes cadeau. President Trump vindt de controverse rond het cadeau uit...

Lees meer
Jager met jachthonden
Jager met jachthonden
Beeldessay

Nederlanders maken zich al eeuwen druk over de jacht. Maar niet uit dierenliefde

Tijdens een jachtpartij schoten edelen van de Republiek onbelemmerd vele dieren. Eind achttiende eeuw kwam daar steeds meer verzet tegen. Maar niet uit dierenliefde. Het was een verslavend tijdverdrijf. Met een horde achter het wild aan stuiven of juist in je eentje dieren besluipen. Te paard, ondersteund door jachthonden of valken, schoten jagers ‘edel wild’,...

Lees meer