Alle artikelen
De arrestatie van terrorist in de dop Thomas D. werpt opnieuw een schaduw over de zogenoemde Groot-Nederlandse gedachte. D. was lid van de Geuzenbond, een extreem-rechtse organisatie die de vereniging van Nederland en Vlaanderen nastreeft. De bekendste aanhanger van dat ideaal was historicus Pieter Geyl.
Meer dan vijftien jaar geleden pleitte PVV-leider Geert Wilders voor een ‘Groot-Nederland’ en toen Thierry Baudet vorig jaar een Vlaamse afdeling van Forum voor Democratie lanceerde zei hij het raar te vinden dat Vlaanderen bij België hoort.
Maar de bekendste en belangrijke Nederlandse pleitbezorger van de Groot-Nederlandse gedachte is toch echt Pieter Geyl (1887-1966). Al vroeg raakte de eminente geschiedschrijver betrokken bij Vlaams-nationalistische kringen, vertelt historicus en Geyl-kenner Wim Berkelaar. ‘In 1911 kwam hij in contact met Vlaamse studenten die zich verzetten tegen de dominantie van Franstalige professoren. Geyl had sympathie voor de Vlaamse zaak, maar zag hierin ook kansen om naam te maken als historicus. Robert Fruin en P.J. Blok bekeken de geschiedenis van de Nederlandse Opstand heel erg vanuit het prisma van het huidige Nederland. Maar wat als de scheiding tussen Nederland en Vlaanderen helemaal niet logisch was?’
Vehikel voor autoritaire ambities
Geyl was geen fascist en zat tijdens de oorlog in diverse concentratiekampen gevangen. Dat pleit hem vrij. Niettemin dringt de vraag zich op: is het mogelijk om voorstander te zijn van de vereniging van Nederland en Vlaanderen zonder in extreem-rechts vaarwater terecht te komen?
In de jaren dertig radicaliseerde een deel van de Vlaamse beweging richting fascisme en nazisme, vertelt Berkelaar. Figuren als Joris van Severen van Verdinaso (het Verbond van Dietsche Nationaalsolidaristen) zagen in het Groot-Nederlandse ideaal een vehikel voor autoritaire ambities. ‘Geyl hield daar afstand van. Hij geloofde in de Groot-Nederlandse gedachte als historicus, intellectueel en taalnationalist, maar taalnationalisme raakte niet zelden vermengd met etnische en raciale denkbeelden. Het pad dat Geyl bewandelde was gevaarlijk en smal.’
‘Het pad dat Geyl bewandelde was gevaarlijk en smal’
Critici, zoals de in 2024 overleden historicus Belgische historicus Lode Wils, verweten Geyl bruine sympathieën. ‘Maar Pieter Geyl was echter overtuigd van zijn democratische gezindheid’, zegt Berkelaar. ‘Hij schreef in de jaren dertig voor het Utrechts Nieuwsblad felle stukken tegen het fascisme en was betrokken bij de antifascistische en anticommunistische organisatie Eenheid en Democratie.’
Contacten met dubieuze figuren
Waarom bleef hij democraat, terwijl veel andere Groot-Nederlanders zich lieten verleiden door het fascisme? ‘Zijn contacten met sociaaldemocratische, Groot-Nederlandse Vlamingen, zoals Herman Vos’, zegt Berkelaar. ‘Dat was zijn redding. Hij bleef zich op democraten oriënteren.’
Toch moeten we Geyl niet als een antiracist beschouwen. ‘Hij was een kind van zijn tijd, zijn contacten met Zuid-Afrikaanse taalnationalisten illustreren dat. Geyl was geen uitgesproken voorstander van apartheid, maar bleef blind voor het droeve lot van zwarte Zuid-Afrikanen. Ook in zijn eigen context bleef hij een ‘gewoonteracist’: iemand die vanuit vanzelfsprekendheden sprak die wij vandaag als problematisch zouden bestempelen.’
De Groot-Nederlandse gedachte was na de oorlog niet salonfähig meer. Geyl besefte dat zelf ook wel en verdedigde niet langer een staatkundige eenheid tussen Nederland en Vlaanderen. Niettemin sprak Geyl begin jaren zestig nog een keertje op de IJzerbedevaart, een jaarlijks Vlaams-nationalistisch treffen om de Vlaamse gevallenen van de Eerste Wereldoorlog te herdenken. Berkelaar: ‘Geyl verdedigde zijn optreden en zei dat hij daar zijn eigen verhaal vertelde. Toch bleef hangen dat hij zich in onfrisse kringen begaf en contacten onderhield met dubieuze figuren. Een ander omstreden persoon, waarmee Geyl nooit de banden verbrak, was de NSB-advocaat A.J. van Vessem.’
In de praktijk bleek het Groot-Nederlandse ideaal een illusie, besluit Berkelaar. ‘Geyl lobbyde bij de gevestigde Nederlandse partijen voor zijn staatkundige stokpaardje, maar ving bot. Want de ARP, de CHU en de liberalen begrepen dat Nederland in conflict met België zou komen, mochten ze opeens de Groot-Nederlandse gedachte gaan aanhangen. Geyl had als professor invloed, maar echte macht had hij natuurlijk niet.’
Foto: De Geuzenbond protesteert in 2022 tegen het coronabeleid en zwaait daarbij met Prinsenvlaggen.
Dromen van een Groot-Nederland is niet nieuw: beroemde historicus vond de scheiding met Vlaanderen onlogisch
De arrestatie van terrorist in de dop Thomas D. werpt opnieuw een schaduw over de zogenoemde Groot-Nederlandse gedachte. D. was lid van de Geuzenbond, een extreem-rechtse organisatie die de vereniging van Nederland en Vlaanderen nastreeft. De bekendste aanhanger van dat ideaal was historicus Pieter Geyl. Meer dan vijftien jaar geleden pleitte PVV-leider Geert Wilders voor...
‘Een wildvreemde vrouw toonde me een foto van het kamp’
Schrijfster Kiki Amsberg ging op zoek naar het verleden van haar ouders. ‘Ik begrijp hen nu beter.’ Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven? ‘Voor Hoe de liefde vergleed, het boek dat ik schreef over het huwelijksleven van mijn ouders, ben ik de sporen nagegaan van mijn Joods-Duitse vader. Hij was een...
Musea zoeken met AI naar foute woorden
Veel musea en bibliotheken willen hun collectieomschrijvingen ontdoen van omstreden woorden als ‘slaaf’, ‘primitief’ en ‘ras’. Maar hoe vis je die uit kolossale hoeveelheden tekst? In opdracht van het KNAW Humanities Cluster bedacht onderzoeker Ryan Brate een methode waarin een belangrijke rol is weggelegd voor artificiële intelligentie (AI). Brate, die onlangs promoveerde aan de Universiteit...
Merian werd geholpen door haar vrouwelijke leerlingen
Planten- en insectenkenner en kunstenaar Maria Sibylla Merian (1647–1717), bekend van haar prachtige boek over Surinaamse insecten, maakte voor haar werk dankbaar gebruik van een netwerk van vrouwelijke leerlingen. Merian woonde enige tijd in Frankfurt am Main en Neurenberg, waar ze welgestelde jonge vrouwen onderwees in schilder- en borduurkunst. Dat werk is vaak afgedaan als...
Dominees doopten voormalige slaven
Op 14 juni 1767 werd Jacoba Leijlard gedoopt in Venlo. Dat was opmerkelijk, want Leijlard – ongeveer vijftien jaar oud – had in West-Indië als slaaf moeten werken. Voor mensen als Leijlardwas een doop doorgaans niet weggelegd, want die zou erkenning impliceren van haar volwaardige menselijkheid en dat paste niet bij slavernij. Maar inmiddels woonde...
Herbeleef de magie van 1967: The Flight Revisited keert terug naar Utrecht
Op zaterdag 30 augustus 2025 neemt Koninklijke Jaarbeurs je mee op een muzikale tijdreis. The Flight Revisited brengt de legendarische eerste editie van The Flight To Lowlands Paradise terug naar zijn geboortegrond. Wat ooit begon als een idealistisch popfestival georganiseerd door kunstenaar Bunk Bessels en de Utrechtse tegencultuur, groeide uit tot een mijlpaal in de...
Luc Panhuysen over de Burgerbaron die Overijssel op de kaart zettte
Op 19 september, tijdens de collegedag Andere verhalen van Nederland, vertelt historicus Luc Panhuysen hoe een rebelse edelman vanuit een marginale positie de macht uitdaagde, de patriottenbeweging vormgaf en de democratisering in gang zette. Hij geeft alvast een voorproefje van zijn lezing.
Is de boycot van Zuid-Afrika een goede blauwdruk voor sancties tegen Israël?
Steeds vaker gaan stemmen op om Israël internationaal te boycotten vanwege het genocidale geweld in Gaza. Voorstanders gebruiken Zuid-Afrika als voorbeeld. Onder druk van buitenlandse sancties zou dat land de apartheid hebben afgeschaft. Maar waren zij echt doorslaggevend? Historici denken daar anders over. Internationale boycots deden Zuid-Afrika pijn, maar waren op zichzelf onvoldoende om het...
Het boycotten van Zuid-Afrika was onvoldoende om de apartheid te verdrijven
Zal een internationale boycot tegen Israël helpen om de onderdrukking van de Palestijnen te beëindigen? Voorstanders nemen vaak Zuid-Afrika als voorbeeld. Dat land zou de apartheid hebben afgeschaft onder de druk van internationale sancties. Maar klopt dat wel? De eerste oproepen tot internationale sancties tegen Zuid-Afrika waren te horen in de late jaren vijftig. In...
‘Discussie over een kiesdrempel laaide vaak op, maar doofde steeds weer uit’
Door het grote aantal partijen dat mee wil doen aan de Tweede Kamerverkiezingen gaan er stemmen op om een kiesdrempel in te voeren. Volgens politiek historica Carla Hoetink steekt die discussie sinds 1918 om de zoveel tijd de kop op. ‘Maar die stuit altijd op het onaantastbare principe van grote toegankelijkheid van onze politiek.’ De...
Vijf regio’s die hun bedrijvigheid zagen verdwijnen
Gemeenten in Zuid-Limburg vragen compensatie van bedrijven die in de jaren zeventig hun mijnen in de regio hebben gesloten. Daardoor verloren duizenden mensen hun baan en kreeg de economie zware klappen. De Zuid-Limburgse mijnindustrie is niet de enige regionale bedrijfstak in Nederland die de afgelopen eeuw verdween. Leiden was tot de jaren zestig een textielstad...
De Joodse Marc Chagall hoopte altijd op erkenning van zijn moederland Rusland
Schilder Marc Chagall groeit als Jood in Rusland op als tweederangsburger. Het belemmert zijn ontwikkeling als kunstenaar, en noodgedwongen vertrekt hij naar Parijs. Maar dan lijkt de Russische Revolutie verandering te brengen. De Joods-Russische schilder Marc Chagall (1887-1985) was een van de succesvolste kunstenaars van de twintigste eeuw. Zijn schilderijen en geschriften bieden een uniek...
