Diplomatieke rel om een lijk in de Chinese ambassade

In het Rode Kruis-ziekenhuis werd het slachtoffer naar de röntgenafdeling gebracht. De foto’s waren nog maar net ontwikkeld of twee Chinezen kwamen de afdeling op gesneld en namen het slachtoffer mee. Een zuster zag vanuit het raam hoe hij van de brancard werd getild en op de achterbank werd gesmeten van een auto met diplomatiek kenteken. Daarna bleek dat de Chinezen naar hun ambassade waren vertrokken.

In politiek Den Haag was het reces. Minister van Justitie Ivo Samkalden was op vakantie en ook minister Joseph Luns van Buitenlandse Zaken verbleef in het buitenland. Wel op zijn post was staatssecretaris Max van der Stoel. Hij ontbood dezelfde avond de Chinese zaakgelastigde Li En-chiu op het ministerie. Die kreeg te horen dat de Nederlandse regering niet kon accepteren dat een zwaargewonde man aan medische zorg werd onttrokken. De zaakgelastigde werd direct persona non grata verklaard. Bovendien eiste Van der Stoel dat de gewonde man zou worden teruggebracht naar het ziekenhuis. Li zei niets en hield zich ook daarna onbereikbaar. Pas op maandag kwam hij aan de telefoon en meldde dat de gewonde man op de ambassade was overleden.

Inmiddels was meer over het slachtoffer bekend. Zijn naam was Hsu Tzu-tsai, 42 jaar oud en delegatieleider van een groep technici die een congres over booglassen aan de TU Delft bijwoonde. De Nederlandse media maakten daarvan dat het om ‘lassers’ ging – de zaak zou bekend komen te staan als ‘de Lassers-affaire’. In werkelijkheid waren het hoogopgeleide ingenieurs die zich bezighielden met rakettechniek. China had sinds 1964 een kernbom, maar nog geen ballistische raketten.

De delegatie was ondergebracht in het huurhuis van de derde secretaris van de ambassade, mogelijk om de kosten van een hotel te besparen. Maar waarschijnlijk ook om de leden in de gaten te houden. De Chinezen waren naar Nederland gereisd om kennis te halen; niet om anderen wijzer te maken over China’s raketprogramma.

Nu Hsu was overleden, was de zaak in ogen van de regering alleen maar ernstiger geworden. Premier Jo Cals eiste dat het lichaam werd vrijgegeven voor autopsie en dat de overige delegatieleden – die in allerijl naar de ambassade waren gebracht – konden worden verhoord over wat er was voorgevallen. ‘We leven in een rechtsstaat, er is hier bescherming voor elke vreemdeling. Ook voor de Chinees die hier de dood heeft gevonden.’

De Chinezen waren bereid het lichaam over te dragen, op voorwaarde dat het direct zou worden gecremeerd. Op 19 juli arriveerde de Haagse begrafenisondernemer C. Innemee om de pers te ontlopen om elf uur ’s avonds bij de Chinese vertegenwoordiging. Hij werd naar de garage geleid waar lag het stoffelijk overschot van Hsu lag; in een laken gewikkeld op twee sinaasappelkistjes met een plank eroverheen.

Toen de kist in crematorium Ockenburgh al voor de oven stond, kwam officier van justitie Rosingh binnen. Hij nam het lichaam in beslag en liet Innemee het naar de sectiekamer van het hoofdbureau van politie brengen. Daar stelde patholoog-anatoom Jan Zeldenrust ernstige kwetsuren vast aan rug, hoofd en strottenhoofd, tien gebroken ribben en een beschadigde nier als gevolg van een val uit het raam. Mishandeling of moord waren niet waarschijnlijk. Behalve dan de verwonding aan het strottenhoofd, die – speculeerde Zeldenrust – mogelijk door kungfu was toegebracht. Daarna werd het lichaam naar Ockenburgh teruggebracht en nog voor zonsopkomst verbrand.

Om te voorkomen dat de acht ingenieurs stiekem de ambassade en het land verlieten, kreeg de politie opdracht het gebouw te omsingelen. Alleen Chinese diplomaten mochten zich buiten het ambassadeterrein begeven. De Chinezen lieten hierop een flinke hoeveelheid proviand aanrukken, onder meer duizend kilo rijst als signaal dat zij niet van plan waren spoedig de ambassade te verlaten om zich te laten verhoren. De kwestie was voorpaginanieuws. Het was vakantietijd en dagjesmensen dromden samen bij de ambassade om het diplomatieke rampgebied met eigen ogen te aanschouwen.

Ook in Beijing was de kwestie niet onopgemerkt gebleven. De Chinese overheid vond dat Nederland zich met een interne kwestie bemoeide. Ook het uitzetten van zaakgelastigde Li En-chiu kon niet onweersproken blijven. De hoogste Nederlandse diplomaat van dat moment, zaakgelastigde Gerrit Jan Jongejans, moest bij het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken op het matje komen. Daar werd hem te verstaan gegeven dat hij China moest verlaten, maar pas als Nederland de ingenieurs die in de Haagse missie zaten opgesloten had laten gaan. Een persona non grata die het land niet uit mocht – zoiets was in diplomatieke kringen nog niet eerder vertoond.

Ook de Nederlandse ambassade kreeg controles aan de poort. Jongejans, wiens gezin in Nederland was achtergebleven, hield rekening met een langdurig gedwongen verblijf in China. Misschien wel van enkele jaren, vertrouwde hij een naaste medewerker toe. Desondanks probeerde hij er het beste van te maken. Op een cocktailparty op de ambassade verschenen Britse diplomaten tot grote hilariteit in een gevangenispak.

Een jarenlang slepende kwestie zou het uiteindelijk niet worden. Maar lang duurde het wel. In september begon de Haagse politie te morren. Iedere dag waren er vijf politiewagens rond de ambassade gestationeerd. Om die rond de klok te bemannen waren dertig agenten nodig. ‘De vervelendste baan die men zich tussen Peking en Den Haag kan bedenken,’ verzuchtte een agent tegen Het Vrije Volk. De krant becijferde dat de operatie de belastingbetaler 3000 gulden per dag kostte; op dat moment waren de kosten al opgelopen tot een kwart miljoen gulden.

De politie maakte zich zorgen over de komende winterperiode. In de zomermaanden was het voor de postende agenten nog wel te doen. Maar als de temperaturen zouden dalen waren er betere faciliteiten nodig. Overwogen werd een drie meter hoge muur om de ambassade te bouwen, waardoor toezicht met minder mensen mogelijk zou zijn.

Tot de regering was inmiddels doorgedrongen dat de hele exercitie nergens toe zou leiden. Dagblad De Tijd vatte het kernachtig samen: ‘Als iedereen zegt dat de man verongelukt is, dan gelooft niemand het. De lassers zullen zeker niet mededelen dat ze hun collega hebben doodgeslagen en nog minder dat het ambassadepersoneel dat heeft gedaan.’

Met andere woorden: de kans dat de ingenieurs iets in strafrechtelijke zin viel te verwijten was nihil. En de ambassademedewerkers die Hsu uit het ziekenhuis hadden ontvoerd of hem iets hadden aangedaan genoten diplomatieke onschendbaarheid en konden op z’n best het land worden uitgezet.

Dat najaar deed zich de kans op een opening voor. Op 15 oktober was het kabinet-Cals gevallen na de zogeheten Nacht van Schmelzer. De Chinezen deden daarop een handreiking: Justitie mocht Hsu’s collega’s op de ambassade spreken op voorwaarde dat zij daarna het land konden verlaten. Het kersverse kabinet-Zijlstra, dat in november was aangetreden, hapte toe.

Op 29 december spraken de rechter-commissaris en de officier van justitie met de acht ingenieurs. Ze hadden een lange lijst vragen meegebracht, maar al na de tweede vraag begonnen de Chinezen af te ronden. Na drie kwartier stond de Nederlandse delegatie alweer buiten.

De volgende dag werden de acht in auto’s van de ambassade naar Schiphol gereden, geëscorteerd door politiewagens. Voor zij aan boord gingen van vlucht SU 042 naar Moskou vroeg de marechaussee ieder van hen expliciet of ze in Nederland wilden blijven. Tot algemene opluchting zei niemand ‘ja’. Op de vliegtuigtrap van de Aeroflot Toepolev zwaaiden de mannen nog even naar de verzamelde pers met het Rode Boekje, terwijl ze een steunbetuiging aan Mao schreeuwden. Dezelfde nacht kreeg Jongejans in Beijing te horen dat zijn uitreisvisum klaarlag.

Eind goed, al goed. Het slepende conflict was zonder gezichtsverlies opgelost. Maar weten we ook de waarheid? Hoe verhoudt de conclusie van patholoog-anatoom Zeldenrust zich tot die van de arts op de spoedeisende hulp van het Rode Kruis-ziekenhuis, die tot de conclusie kwam dat Hsu was mishandeld, mogelijk gemarteld? En is Hsu inderdaad naar beneden gevallen toen hij probeerde via aan elkaar geknoopte lakens uit het raam op de tweede verdieping te klimmen, zoals de officiële lezing luidt? Of moeten we waarde hechten aan een getuigenis van een 11-jarige jongen die beweerde dat Hsu was aangereden door een zwarte limousine terwijl hij over de Prins Mauritslaan rende?

De Britse krant The Observer citeerde in september 1966 anonieme Nederlandse overheidsfunctionarissen die stelden dat Hsu was overreden door een auto, waarna hij door ambassadepersoneel het huis in werd gesleept en uit het raam gegooid om een zelfmoord te suggereren. Of Hsu nu wegrende of uit het raam klom: waarom deed hij dat eigenlijk? Heeft dat misschien te maken – zoals decennia later uit BVD-dossiers zou blijken – met het contact dat de CIA op een eerder congres in Parijs met Hsu had gelegd? Wilde hij misschien in Den Haag overlopen en moest hij dat met de dood bekopen? Vragen als deze zijn nog altijd onbeantwoord.