De diagnose van psychische problemen verschilt per periode. Welke ontdekkingen en invloedrijke figuren hebben bijgedragen aan ons begrip van de psychologie, de menselijke geest en het behandelen van psychische aandoeningen? En dachten Romeinen en middeleeuwers verschillend over geestelijk lijden of euthanasie dan wij?
Geestelijk lijden door de eeuwen heen
Artsen en burgers keken steeds verschillend aan tegen een getroebleerde geest. In de Middeleeuwen werd in sommige culturen exorcisme toegepast als een methode om vermeende demonen te te verdrijven die geestelijk lijden zouden veroorzaken.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
De katholieke kerk kende lange tijd een traditie van meisjes die zich uithongerden uit verbondenheid met Christus. Ze leden aan ‘anorexia mirabilis’, een vorm van zelfkastijding die hun de status van heilige gaf. Al was hun gedrag ook omstreden, want hoe kon het dat ze niet aten en toch bleven leven? De Netflix-film The Wonder van Sebastián Lelio gaat over zo’n meisje in Ierland in 1862.
In de negentiende eeuw beschreven artsen een nieuwe aandoening: neurasthenie. Patiënten waren prikkelbaar, moe, angstig of impotent – of masturbeerden juist dwangmatig. Het was een van de historische voorlopers van de ‘burn-out‘, net als acedia en Managerkrankheit. In Melancholie in de Gouden Eeuw beschrijft Luuc Kooijmans dat zeventiende-eeuwers al last hadden van melancholie en zwaarheid van gemoed.
Exorcisme: bezeten van de duivel
Rond 1600 waren ongekend veel mensen in de greep van Satan en zijn demonen. Was er bij deze bezetenheid sprake van ziekte, bedrog of theater?
Neurasthenie: zenuwlijders in de negentiende eeuw
In de negentiende eeuw beschreven artsen een nieuwe aandoening bij vermoeide patiënten: neurasthenie.
Tienermeisje in de greep van ‘anorexia mirabilis’
De katholieke kerk kende een traditie van meisjes die zich uithongerden voor Christus. Ze leden aan ‘anorexia mirabilis’, een vorm van zelfkastijding.
Diagnoses van psychische problemen werden ook wel eens ingezet voor politiek gewin. Zo schreven Duitse kranten na de Eerste Wereldoorlog dat Wilhelm II psychisch abnormaal, megalomaan en mentaal gedegenereerd was. Daarmee wilden ze hem de schuld van de verloren oorlog in de schoenen schuiven. Vanaf de vroege twintigste eeuw werden psychiatrische patiënten die ernstige delicten pleegden ter beschikking gesteld aan de regering. In de jaren zestig begonnen Nederlanders voor meer vrijheid en behandeling voor patiënten met tbs te pleiten.
Zoektocht naar geluk
Vijfhonderd jaar geleden schreef Erasmus: ‘De belangrijkste voorwaarde voor geluk is dat je wilt zijn wat je bent.’ Mooi gezegd, maar hoe doe je dat? Al duizenden jaren is de mens op zoek naar de grote truc om geluk te vinden, maar elke tijd geeft een ander antwoord.
Zelfdoding
Aan wie behoort een leven toe? Voor middeleeuwers was het antwoord duidelijk: aan God natuurlijk. Maar de Romeinen en verlichtingsfilosofen kozen voor het individu. Volgens de stoïsche filosofen was euthanasie – wel-sterven – geen uitweg uit het lijden, maar een zelf verkozen, passende bekroning van het leven. De opvattingen over zelfdoding veranderden door de eeuwen heen voortdurend.
Tbs: Ter beschikking van de regering
In de jaren zestig pleitte men voor meer vrijheid en behandeling voor patiënten met tbs.
De eeuwenlange zoektocht naar geluk
Nederland is een plaats gedaald op de ‘geluksindex’ van de VN. Al duizenden jaren is de mens op zoek naar de grote truc: hoe word je gelukkig? Elke tijd geeft een ander antwoord.
Door eigen hand: zelfdoding door de eeuwen heen
Aan wie behoort een leven toe? Uit deze zes gevallen van zelfdoding blijkt hoe de opvattingen door de eeuwen heen zijn veranderd.
Psychiatrie
Aan het begin van de twintigste eeuw kwam Sigmund Freud met revolutionaire ideeën over de psychoanalyse, waarbij hij de nadruk legde op het onbewuste en de invloed van het verleden op het heden. Tegen de heersende opvattingen in zorgde de antipsychiatrie-beweging later in de twintigste eeuw voor een radicale breuk met de traditionele benaderingen van psychische aandoeningen. Deze beweging bekritiseerde het gebruik van psychiatrische instellingen en pleitte voor een meer humane behandeling van psychische stoornissen.
De Nederlandse arts Catharine van Tussenbroek zorgde eind negentiende eeuw dat er ook aandacht kwam voor de psyche van vrouwen. Grafologie, een discipline die handschrift bestudeert om inzicht te krijgen in iemands persoonlijkheid, had ook kortstondig invloed op de psychiatrie, hoewel het later werd bekritiseerd vanwege een gebrek aan wetenschappelijke basis. Harry Oosterhuis en Marijke Gijswijt-Hofstra schreven het overzichtswerk Verward van geest over de psychiatrie in Nederland.
De bronnen van Sigmund Freud
Sigmund Freud was de bedenker van de psychoanalyse. Daarvoor leende hij veel ideeën van tijdgenoten – en gaf er een eigen draai aan.
Antipsychiatrie had ook positieve gevolgen
Gemma Blok nuanceert in haar proefschrift de negatieve kijk op de ‘antipsychiatrische beweging’, die tussen 1965 en 1985 actief was.
Catharine van Tussenbroek: arts voor vrouwen
In de negentiende eeuw wees arts Catharine van Tussenbroek op de dubbele seksuele moraal in Nederland.
Trauma
Steeds meer ervaringen gelden als ‘traumatisch’. Ook historici hebben de neiging te psychologiseren en het verleden vanuit kwetsuren te verklaren. Zo is Sunny Bergman er in haar boek van overtuigd dat zij een trauma heeft geërfd van haar vader, en daarvoor stelt ze haar Duitse ‘nazi-opa’ verantwoordelijk. In werkelijkheid is dit ‘traumadenken’ helemaal niet universeel, maar tijd- en plaatsgebonden, zo betogen Bart Nauta en Arjen van Lil.
