Zoektocht naar geërfd trauma ontspoort

In haar nieuwe boek zoekt Sunny Bergman naar een verklaring waarom ze zo’n zwaar leven heeft. Ze is ervan overtuigd dat zij een trauma heeft geërfd van haar vader en daarvoor stelt ze haar Duitse ‘nazi-opa’ verantwoordelijk. Wat volgt is een rondgang langs psychologen, dubieuze therapeuten en alternatieve genezers. Maar wie tussen de regels leest, krijgt de stellige indruk dat Bergman een schim najaagt.

Sunny Bergman ligt in scheiding, haar alleenstaande vader is zorgbehoevend, en dan lopen er nog een paar puberzoons rond aan wie ze aandacht moet besteden. En dat allemaal naast een bloeiende carrière. Geen wonder dat ze zich gestrest en overbelast voelt. Maar Bergman zou geen eenentwintigste-eeuwse schrijfster en documentairemaakster zijn, als ze geen verhaal zag in haar alledaagse sores. Want hoe kan het toch dat het leven haar zo zwaar valt? Dat heeft vast en zeker te maken met een trauma. Hoe ze daaraan komt? Nou, via haar voorouders natuurlijk! Was er niet iets met een Duitse grootvader – die zij overigens nooit heeft gekend – die bij de partij van Hitler zat? ‘Mijn nazi-opa’, dat klinkt als de titel van een boek.

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Een op de twintig Nederlanders kampt met psychische trauma’s. Die kunnen door allerlei gebeurtenissen zijn veroorzaakt: een auto-ongeluk, een gewelddadige overval, seksueel misbruik of de plotselinge dood van een geliefde. De meeste getraumatiseerden zoeken geen publieke aandacht. En niet alleen omdat vermijding een van de meest voorkomende coping-strategieën is. Want wie is er nou geïnteresseerd in iemand die gewoon pech heeft gehad? Het trekt pas de aandacht als je er een betekenisvol kader omheen kunt bouwen. Als je het persoonlijke leed kunt koppelen aan iets groters, aan schrijnend maatschappelijk onrecht of de geschiedenis. Bijvoorbeeld het slavernijverleden of, zoals in dit geval, de Tweede Wereldoorlog.

In een notendop. De Twentse moeder van Sunny Bergmans vader, haar oma dus, ging tijdens de oorlog vrijwillig werken in Duitsland. Ze werd dienstmeid bij de nationaal-socialistische burgemeester van een kleine provinciestad, die haar met een kind schopte. Verkracht, zei oma, toen ze na de oorlog met haar zoontje terugkeerde in Nederland. Ze trouwde, maar haar man wilde het ‘moffenkind’ er niet bij. Dus liet ze het jochie, Bergmans vader Richard, opgroeien bij haar eigen ouders. Dat waren communisten, zodat Richard al op vroege leeftijd in linkse kringen verkeerde. In de hippietijd stortte hij zich in het communeleven. Veel marihuana en vrije seks, maar weinig bestendige relaties. Ook het huwelijk met de moeder van Sunny liep op de klippen.

Glasheldere casus? Volgens de ondertitel van haar boek verricht Bergman ‘een persoonlijk onderzoek naar intergenerationeel trauma’. Ze doet haar uiterste best een trauma bij zichzelf te vinden, maar dat wil niet erg lukken. Dat ze waarschijnlijk helemaal niet aan trauma lijdt, ontdekt ze pas tegen het einde van het boek, waar ze een ontmoeting heeft met een erkende GZ-psycholoog. Die legt haar uit dat het begrip trauma heel vaak verkeerd wordt gebruikt. Allerlei psychische klachten, hinderlijke denk- en gedragspatronen en gevoelens van onbehagen worden ten onrechte bestempeld als trauma-gerelateerd.

Bergmans geval is een schoolvoorbeeld. Vertoont zij symptomen van trauma? Heeft zij last van herbelevingen van een traumatische gebeurtenis, raakt ze in paniek als haar herinnering daaraan wordt getriggerd, en kan ze sociaal niet meer normaal functioneren? Daar schrijft ze niets over. Alleen op basis van de door haarzelf beschreven klachten zou een psycholoog die zijn vak verstaat nooit de diagnose trauma stellen. Maar op het moment dat Bergman deze schokkende ontdekking doet, is ze al 265 pagina’s lang op zoek geweest naar haar intergenerationele trauma. En dan geef je het natuurlijk niet meer zomaar op.

Zo’n GZ-psycholoog kan immers zo veel vertellen. Maar Bergman heeft een lange reeks andere therapeuten afgelopen, van wie een groot aantal in het onwetenschappelijke circuit. Die vertellen haar wél wat ze wil horen: dat haar eigen levensproblemen het gevolg kunnen zijn van trauma’s die ze heeft geërfd van haar vader en haar oma. Of zij werkelijk getraumatiseerd waren, heeft geen behandelaar ooit vastgesteld (en vader Richard denkt zelf niet dat hij een trauma heeft), maar de schrijfster gaat er voor het gemak vanuit dat het zo is.

Hoe hun vermeende trauma’s aan haarzelf zijn doorgegeven, weet ze ook niet precies. Soms heeft ze het over genen, dan weer over familiepatronen, foetaal trauma (wetenschappelijk omstreden) of onveilige hechting (hechtingsproblematiek is iets anders dan trauma). En af en toe gooit ze er een spirituele verklaring in, en heeft het allemaal te maken met slecht karma. Bergman kan geen keuze maken tussen de uiteenlopende zienswijzen van haar therapeuten, en mag dat van zichzelf ook niet doen. Dat de eerder genoemde GZ-psycholoog haar aanraadt om alleen te vertrouwen op methoden die empirisch bewezen zijn, vindt ze ingewikkeld. Want daarmee zou je ‘niet-westerse kennissystemen’ uitsluiten en dat is volgens Bergman racistisch. Liever probeert ze alles uit.

Haar zoektocht is ontspoord, zou je zeggen. Toch is Bergmans geloof in intergenerationeel trauma aan het einde van de rit alleen maar toegenomen. Zozeer, dat ze het verheft tot een algemeen geldig levensprincipe: ‘En zo zijn we allemaal bouwpakketjes van honderden jaren trauma, overlevingsinstinct, heldendaden en verraad.’ Volgens Bergman is de mens gedetermineerd door de traumatische ervaringen van zijn voorouders. Met die zienswijze verdwijnt haar eigen verantwoordelijkheid. Zij kan er niets aan doen dat ze relatieproblemen heeft of dat ze te veel blowt, want dat heeft ze van haar getraumatiseerde vader geërfd. En dat hij met wisselende communemeisjes de lakens deelde in plaats van zijn huwelijk te redden, kwam door het trauma dat zijn moeder hem in de steek had gelaten. En dat was weer de schuld van de traumatische verkrachting door de Duitse burgemeester.

Maar zelfs die kon er uiteindelijk niets aan doen, want volgens Bergman moet zijn foute gedrag ook zijn voortgekomen uit een of ander onbekend trauma. Daarom neemt ze aan het einde van het boek deel aan een winti-ceremonie om te proberen haar nazi-opa te vergeven. Want dat zou helend zijn. Of het heeft geholpen, vertelt het verhaal niet.