Churchill kreeg in Washington garanties, maar niet gratis

Na de schrobbering van Zelenski door Trump circuleerden al snel foto’s van Churchill in een militaire overall op het grasveld voor het Witte Huis. Die werden genomen tijdens een bezoek dat de oorlogspremier bracht om de Brits-Amerikaanse strategie in de Tweede Wereldoorlog te coördineren. Hoe werd Churchill toen behandeld door Roosevelt?

‘Je hebt je beste kleren aangetrokken vandaag,’ zo begroette Donald Trump de Oekraïense president afgelopen vrijdag in Washington. Deze sneer over Volodimir Zelenski’s zwarte oorlogstenue was de voorbode van een ongekende verbale aanval, diezelfde middag in het Oval Office.

Sommige commentatoren vinden dat Zelenski een pak had moeten aantrekken uit respect voor zijn gastheer. Anderen wijzen op een foto van het bezoek van Winston Churchill aan het Witte Huis in 1941, waarop de Britse premier gekleed gaat in een eenvoudige militaire overall. Dat kledingstuk vormde toen voor president F.D. Roosevelt geen enkel beletsel om Churchill voluit te steunen in de oorlog tegen nazi-Duitsland.

Klopt de vergelijking? Zoals wel vaker is niet alles zoals het op het eerste gezicht lijkt. Toen de Britse premier op 22 december 1941 bij het Witte Huis arriveerde, droeg hij namelijk niet die overall, maar een double breasted pea coat en een zeemanspet. Dat was het uniform van Trinity House, de organisatie die verantwoordelijk is voor vuurtorens en het loodswezen. En Churchill had natuurlijk zijn kenmerkende sigaar in zijn mondhoek.

De foto’s op het grasveld werden op 3 januari 1942 genomen. Churchill demonstreerde zijn siren suit, dat hij geregeld droeg om te benadrukken dat zijn land in oorlog verkeerde – ook tijdens ontmoetingen met belangrijke leiders. De siren suit was een speciaal voor luchtaanvallen ontworpen onesie. Wie ’s nachts zijn bed uit moest omdat het luchtalarm afging, kon hem snel aantrekken en zich naar de schuilkelder spoeden.

Na zijn strak geregisseerde fotomoment voor de verzamelde Amerikaanse pers werd Churchill niet de deur gewezen. Hij voelde zich prima thuis in het Witte Huis. Volgens een beroemde anekdote trof Roosevelt zijn excentrieke gast zelfs eens fris gebadderd in slechts een handdoek aan, druk dicterend en ijsberend. Toen de handdoek viel en Roosevelt zijn gezicht afwendde, ginnegapte Churchill dat hij niets te verbergen had in de special relationship tussen de Britten en de Amerikanen.

Churchill verbleef uiteindelijk drie weken in het Witte Huis en vertrok pas op 14 januari weer naar Londen. Nachtenlang overlegde hij met Roosevelt over de te volgen oorlogsstrategie en er gingen aardig wat dozen sigaren en flessen whiskey doorheen. De Amerikaanse president bleef uitgeput achter. Maar hoe speciaal was de relatie eigenlijk? Kreeg Churchill wat hij wilde?

Op het belangrijkste punt wel. Directe aanleiding voor Churchills bezoek aan Washington was de Japanse verassingsaanval op Pearl Harbor en de oorlogsverklaringen aan het Amerikaanse adres uit Tokio en Berlijn. Ondanks Amerikaans ongeduld om wraak te nemen op de Japanners, bleef Roosevelt vasthouden aan de ‘Germany First’-strategie om eerst nazi-Duitsland te verslaan. Dat betekende ook dat het lend-lease-programma werd voortgezet. Churchill kon blijven rekenen op militaire materiële steun uit de Verenigde Staten.

Het Verenigd Koninkrijk kreeg uiteindelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog in totaal meer dan 31 miljard dollar aan materiële steun, het hedendaags equivalent van 400 miljard dollar. De enige voorwaarde was dat alles na de oorlog weer terug zou gaan naar de Verenigde Staten. Maar dat gold natuurlijk niet voor kapotgeschoten tanks en gezonken schepen. En in de praktijk bleek veel materiaal na de oorlog waardeloos.

Er zaten echter wel addertjes onder het gras. Tot chagrijn van Britse generaals zegde Churchill in het Witte Huis toe dat er één opperbevel onder Amerikaanse leiding zou komen. De Britten speelden voortaan tweede viool. En dat zat ook ingebakken in de voorwaarden voor het lend-lease-programma.

Dat was niet zonder slag of stoot tot stand gekomen. De Verenigde Staten waren tot december 1941 neutraal. Het isolationistische sentiment was breed en sterk aanwezig in de Amerikaanse samenleving met prominente stemmen als industrieel Henry Ford en piloot Charles Lindbergh van het America First Committee. Na het uitbreken van de oorlog in Europa kreeg Roosevelt toch groen licht van het Congres voor zijn wens om van Amerika het ‘arsenal of democracy’ te maken, maar wel volgens het principe van ‘cash and carry’. De Britten en andere geïnteresseerden moesten met klinkende munt betalen. Of het geld lenen.

In september 1940 kregen ze weliswaar gratis 50 Amerikaanse oorlogsschepen overhandigd, maar dat was een ‘destroyers-for-bases deal’ waarbij de Amerikanen militaire bases mochten vestigen op Brits grondgebied op het Westelijk halfrond. De Britten konden daardoor garnizoenen aldaar overplaatsen naar Europa, maar Amerikanen kregen gratis huurcontracten voor 99 jaar. En Britse admiraals beklaagden zich dat de gammele oude destroyers praktisch onbruikbaar waren. Churchill had de deal vooral uit propaganda-overwegingen gesloten.

De Britten leverden ook militaire technologie op het gebied van radar, straalmotoren, bomvizieren en explosieven. Het idee was dat de Amerikanen het onderzoek konden voortzetten waar de Britse oorlogsindustrie op dat moment geen tijd en capaciteit voor had. Maar de Britten gaven wel hun technologische voorsprong uit handen.

Toen de Britse goudreserves in 1941 grotendeels naar de Verenigde Staten waren verscheept, werd het lend-lease-programma in werking gezet. In de officiële overeenkomst beloofden de Britten dat ze alle handelsbarrières zouden opheffen en met de Amerikanen zouden streven naar wereldwijde vrijhandel, onder meer door het optuigen van het systeem van Bretton Woods. De Verenigde Staten en de dollar kregen definitief een dominante positie in de wereldeconomie.

Het is niet gek dat Roosevelt ook wat terug verwachtte voor de militaire miljardensteun aan het Verenigd Koninkrijk. Maar het contrast met de voorwaarden die hij stelde aan steun aan de Sovjet-Unie is groot. Voor Stalin waren er namelijk no strings attached aan het lend-lease-programma, dat vanaf oktober 1941 ook gold voor de Sovjet-Unie. Het Kremlin kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog voor bijna 11 miljard dollar aan militair materiaal. Zelfs Stalin gaf na de oorlog schoorvoetend – en binnenskamers – toe dat de Sovjet-Unie zonder die steun verloren was geweest. En daar bleef het niet bij, de Amerikanen leverden ook voedsel, grondstoffen, patenten en complete productielijnen. En waar Londen nog tot 2006 bezig was met het afbetalen van de rente op Amerikaanse oorlogsleningen, kreeg Moskou alles gratis en voor niets.

Tot het moment waarop de Amerikanen zelf deelnamen aan de oorlog waren het nota bene de Britten die Amerikaanse leveranties doorsluisden. Churchill liet zelfs tanks en jachtvliegtuigen uit Britse fabrieken verschepen naar de Sovjet-Unie, terwijl zijn eigen militairen daar om zaten te springen. Waarom deed Churchill dat?

Daarvoor moeten we kijken naar het belangrijkste dat de premier tijdens zijn drie weken in het Witte Huis voor elkaar kreeg: het verslaan van nazi-Duitsland bleef prioriteit. In 1941 had Stalin de manschappen die daarvoor nodig waren en Roosevelt het oorlogstuig. Voor Churchill was steun aan het Rode Leger dé manier om Adolf Hitler het vuur aan de schenen te leggen. De Britten waren immers verdreven van het Europese vasteland en de Amerikanen waren nog lang niet in staat tot een directe aanval op nazi-Duitsland.

Cynisch bekeken konden Churchill en Roosevelt met de steun aan Stalin Britse en Amerikaanse levens sparen. De Russen betaalden in bloed, zoals Stalin graag benadrukte (en veel Russische leiders na hem). Daarom waren er geen aanvullende voorwaarden verbonden aan het lend-lease-programma voor de Sovjet-Unie. Churchills keuze was zuiver strategisch en heel begrijpelijk.

Hoewel de Britten op lange termijn veel moesten inleveren, was Churchills bezoek aan Washington wel een succes. Hij kreeg wat hij wilde: Amerikaanse steun in de strijd tegen Hitler. De Britten en de Amerikanen trokken aan dezelfde kant van het touw. Ook al droeg de Britse premier niet altijd een maatpak.