Alle artikelen

Maar het meer alledaagse geweld maakte veel meer slachtoffers. Een belangrijke doodsoorzaak was uithongering als gevolg van belegering, plundering, brandstichting en vernietiging van de oogst. Leo Adriaenssen schat in zijn dissertatie Staatsvormend geweld de ‘demografische schade’ van de Opstand in de meierij van Den Bosch op 68,5 procent. Dat wil zeggen dat er aan het begin van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) een kleine 70 procent minder mensen in de meierij woonde dan zonder de Tachtigjarige Oorlog het geval zou zijn geweest.

Op veel gebieden probeerde Oranje de oorlogsschade te beperken. Hij reorganiseerde bijvoorbeeld het leger, om lukrake plunderingen en geweld te voorkomen. En hij bepaalde dat katholieken geen overlast mocht worden bezorgd, om botsingen tussen protestanten en katholieken tegen te gaan. Maar om het lot van boeren maakte hij zich niet druk, want in de zestiende eeuw telde het leven van een gewone boer nu eenmaal nauwelijks mee.

Minstens even hardvochtig, zo niet veel hardvochtiger, was de hertog van Alva, die vanaf 1567 in opdracht van Filips II de orde kwam herstellen in de onrustige Nederlanden. Hij stelde de Raad van Beroerten in (beter bekend als de Bloedraad), die de aanstichters van de Beeldenstorm moesten straffen. De raad velde maar liefst 10.000 vonnissen, maar de meeste veroordeelden waren de Nederlanden allang ontvlucht. Zij werden alsnog officieel verbannen en hun spullen werden verbeurd verklaard.

Zo’n duizend veroordeelden waren niet op tijd weggegaan. Zij werden geëxecuteerd. Onder hen waren in 1568 ook de katholieke graven Egmond en Horne. Oranje was ontkomen. Na de executie van Egmond en Horne en de dood van enkele andere hoge edelen was hij de enige overgebleven leider van de Opstand. Vanuit zijn toevluchtsoord, het Duitse slot Dillenburg, stuurde hij tussen 1567 en 1572 de opstandelingen aan.

Tijdens de vroege Opstand waren de watergeuzen een belangrijk wapen in de handen van Oranje. De geuzen waren een samenraapsel van vooral gevluchte of verjaagde protestanten, werkloze zeelieden en misdadigers die leefden van roof en plunderingen. Oranje voorzag hen van kaperbrieven. Daarmee gaf hij hun toestemming vijandige schepen te overvallen. Vanaf 1572 werden dat zelfs ‘aanstellingen ten oorlog’.

De geuzen bleken echter moeilijk in de hand te houden. Ze vielen niet alleen de vijand aan, maar plunderden waar ze maar konden. Tijdens de zogenoemde landgangen beroofden en vernielden ze kloosters en katholieke kerken, en plunderden ze hele series dorpen. In juli 1572, bijvoorbeeld, viel een groep geuzenkapiteins het katholieke dorpje Wognum, in de buurt van Hoorn, binnen. Ze stalen het goud, zilver en andere kostbaarheden uit de kerk. De gebrandschilderde ramen sloegen ze stuk, net als een sacramentshuis, dat 700 gulden waard was.
Op zee beperkten ze zich niet tot vijandige schepen. Ook neutrale schepen, gewone vissers en zeelieden hadden te lijden onder hun aanvallen. De Staten van Holland klaagden er in 1570 over, maar de commandant, Louis de Bergues, hield niet op neutrale schepen aan te vallen. Oranje vreesde problemen met andere landen en daarom ontsloeg hij Bergues en stelde hij Guislain de Fiennes, heer van Lumbres, aan als admiraal voor de hele geuzenvloot.

In 1571 nam Willem van der Marck, heer van Lumey, het van hem over. Maar de geuzen bleven problemen veroorzaken. Het dieptepunt was uiteraard de moord op de martelaren van Gorkum in 1572. Negentien katholieken werden gefolterd en opgehangen, waarna hun lichamen werden verminkt. Op z’n zachtst gezegd was dat niet in de geest van de tolerantie die Oranje had verordonneerd. Het lukte Oranje niet echt greep te krijgen op de geuzen.

Oranje moest voortdurend balanceren tussen verschillende belangen. Hij had de geuzen nodig, maar de Hollanders die last van hen hadden ook, al was het maar vanwege al het Hollandse belastinggeld dat naar het leger ging. Vooral de steun van steden was cruciaal, vanwege hun strategische belang. Maar Oranje kon nooit helemaal rekenen op hun loyaliteit. In de meeste steden steunde namelijk slechts een kleine harde kern van calvinisten de Opstand. Veel inwoners van opstandige gebieden waren neutraal of stonden zelfs aan de kant van de koning. Er was dus altijd het gevaar dat de verhoudingen in een stad zouden veranderen en dat die overging naar de kant van de koning. Daarom werden er in iedere stad wat Staatse (dat wil zeggen opstandige) troepen gelegerd.

Daar zaten de inwoners van die steden bepaald niet op te wachten. Soldaten hadden een slechte naam. Ze dronken te veel, zochten ruzie of betaalden niet wat ze hadden gebruikt. In extreme gevallen, zoals muiterijen, sloegen ze zelfs aan het moorden en verkrachten.

Willem van Oranje heeft er veel aan gedaan om zijn soldaten te disciplineren, zodat ze buitenstaanders met rust zouden laten. Hij verhoogde de soldij voor gewone soldaten van vijf naar acht gulden per maand. Onvrede over betalingen was namelijk de belangrijkste oorzaak van muiterijen. De loonsverhoging werd later overigens ongedaan gemaakt door de betaalmaand te verlengen van 30 naar 42 dagen. De Staatse troepen kregen hun soldij wel vaker op tijd dan de troepen van de koning. De grote muiterijen tijdens de Opstand vonden dan ook niet plaats aan de Staatse zijde, maar in de legers van de koning.
Oranje veranderde ook de organisatie van zijn troepen. Traditioneel hadden soldaten in deze regio vrij veel te zeggen over de dagelijkse gang van zaken. Zij mochten maandelijks de leiders van hun vendel kiezen. Die regelden bijvoorbeeld de oefening van de slag- en marsorde of leidden de mannen naar hun kampplaats. En ze waren lid van eigen soldatenrechtbanken.

De maandelijkse verkiezing van de leiders leverde echter steeds weer onrust op en daar wilde Oranje vanaf. Bovendien kon de manier waarop de gekozen leiding van de compagnieën georganiseerd was onderling sterk verschillen, wat de zaak er voor de legertop niet overzichtelijker op maakte. Ook daar moest van Oranje een einde aan komen, net als aan de grote invloed van gewone soldaten op de dagelijkse gang van zaken.

Oranje wilde in de eerste plaats meer discipline en meer grip op de soldaten. Hij had de steun van de inwoners van opstandige gebieden (en dan vooral de stedelingen) hard nodig. Hij schafte daarom de gekozen leiding af en standaardiseerde de leiding van de compagnie. Soldaten die iets hadden misdaan, moesten voortaan voor een raad van officieren verschijnen. Ze werden niet langer berecht door gewone medesoldaten.

Het lijkt erop dat de maatregelen van Oranje succes hadden en dat de troepen minder narigheid veroorzaakten in de steden waar ze waren ingekwartierd. Maar daarmee was geen einde gemaakt aan de ellende. Vooral de plattelandsbevolking had nog steeds veel te lijden onder soldaten van beide partijen, omdat plundering en roof vaak werden toegestaan. Zo hield een groepje militairen in 1572 of 1573 vier personen uit het Brabantse Besoijen vast die raapkoeken van Dordrecht naar Tilburg vervoerden. De gijzelaars moesten 75 gulden losgeld betalen, voor henzelf en drie paarden. Vier van hun paarden waren ze kwijt, want die hadden de soldaten verkocht.

In 1599 kregen Geldrop en het nabijgelegen Zesgehuchten te maken met een gewelddadige compagnie die er overnachtte. De soldaten sloegen en trapten de dorpelingen, verkrachtten de vrouwen en gijzelden kinderen. Ze eisten losgeld en eten, anders zouden ze de kinderen in brand steken. Eén inwoner werd doodgeschoten terwijl hij voedsel haalde voor de soldaten.

Plunderen als aanvulling op de soldij was in deze tijd niet per se verboden – zolang het maar de tegenpartij was die werd geplunderd. En ook de eigen partij was niet altijd veilig. De legerleiding had nu eenmaal niet alles in de gaten. Ondanks de maatregelen van Oranje hadden de inwoners van de Nederlanden (en dan vooral die in de frontiergebieden) dus nog steeds veel te stellen met de manschappen van beide zijden.

Bovendien waren er nog de plunderingen op bevel van de legerleiding. Hierboven is al kort iets gezegd over het geweld op het Brabantse platteland. Gedurende de jaren 1580 waren Staatse troepen bezig met de systematische vernietiging van oogsten. Elk jaar als het hooi en de rogge bijna geoogst konden worden, werd er zoveel mogelijk vernield. Het vee werd gestolen. Dat boeren hier het slachtoffer van werden, wist iedereen. Blijkbaar beschouwde Oranje het als de prijs die betaald moest worden om de troepen van Filips II weg te krijgen.

Het vernietigen van de oogsten in de meierij was begonnen door de tegenpartij, onder Alva. ’s-Hertogenbosch stond toen nog aan Staatse zijde en daarom probeerden de troepen van de koning de oogsten uit handen van de opstandelingen te houden. Rond de zomer van 1574 werden maar liefst 28 dorpen in één keer verwoest. In Oisterwijk stonden honderdvijftig huizen in brand.

In 1579 ging ’s-Hertogenbosch over naar de kant van de koning en vanaf toen waren het Staatse soldaten die het plunderwerk deden, op bevel van Oranje. Voor de boeren maakte dat weinig uit. Oisterwijk werd zeven jaar na de eerste keer opnieuw getroffen, maar nu door de tegenpartij. Deze keer kwamen maar liefst zevenduizend soldaten om beelden in de kerk te vernietigen en het dorp leeg te roven.

Toen de troepen van de koning in 1584 Antwerpen belegerden, werden de plunderacties uitgebreid naar een veel groter gebied. Ook de regio rond Breda en de Langstraat (in de buurt van Waalwijk) moesten het ontgelden. Het platteland werd hier slachtoffer van de machtsstrijd om een stad.

Dat gebeurde ook bij inundaties. In 1574, bijvoorbeeld, staken geuzen dijken door om troepen van de koning die Leiden belegerden te verdrijven. De Leidenaren snakten naar het ontzet, want de honger binnen de muren was verschrikkelijk. Dichter-historicus Pieter Cornelisz Hooft schreef erover: ‘Je zag hoe schamele vrouwen, hurkend op mesthopen, met de huik over het hoofd getrokken, zoeken of op sommige beenderen nog vlees zat… Vele jonge kinderen werden met paardendarmen gevoed. Soms gaven ze de geest, terwijl ze aan een lege borst zogen.’

Maar de prijs die het omliggende platteland moest betalen voor de bevrijding was hoog. Een groot deel van het huidige Zuid-Holland kwam onder water te staan, weer met medeweten van Oranje. Oorspronkelijk was het de bedoeling geweest de schade voor de inwoners van het gebied te vergoeden, maar daar kwam niets van terecht. Alleen de kosten van de reparatie van de dijken werden betaald.
Ook het noordelijk deel van Holland werd geïnundeerd – twee keer zelfs. In 1573 vanwege het beleg van Alkmaar en in 1575 vanwege een invasiepoging van de koninklijke troepen. Het water bleef lang staan; in 1576 zou nog tweederde van Holland onder water hebben gestaan. Het verzet van boeren en andere inwoners van deze gebieden tegen inundatiepogingen is begrijpelijk.

Politici en legerleiders zagen de problemen van de boeren, maar vonden ze niet belangrijk genoeg om hun strategieën aan te passen. Dat gold ook voor Willem van Oranje, die bekendstond als verzoeningsgezind, maar die daarom niet per se tegen het gebruik van geweld was. Dat blijkt nog eens extra duidelijk uit een brief uit 1568 waarin hij toestemming gaf om de hertog van Alva te doden.

Zover is het nooit gekomen, maar Oranje ontkwam er niet aan zijn handen vuil te maken. Hij liet zich in met de plunderende geuzen en gaf bevel tot de vernietiging van het platteland rond ’s-Hertogenbosch. De maatregelen die hij nam ter disciplinering van het leger en de geuzen waren voor een groot deel strategisch geïnspireerd. Hij kon het zich niet permitteren de steun van de stedelijke bevolking te verliezen. Maar de bevolking van het platteland was minder belangrijk. Haar belang was voor Oranje ondergeschikt aan de Opstand.

Met dank aan Liesbeth Geevers, promovenda aan de Universiteit van Amsterdam. Zij werkt aan een dissertatie over de Nederlandse hoge adel tussen Habsburgse monarchie en Nederlandse Opstand, ca. 1555-1568.