In Good Night, and Good Luck, een film van George Clooney over de McCarthy-tijd in de Verenigde Staten, wordt een portret geschetst van Ed Murrow, een televisiejournalist van het eerste uur, die de strijd aanbindt met senator Joe McCarthy. Murrow beschouwt televisiejournalistiek als middel om het publiek onafhankelijk te informeren. Hij hecht aan alle principes die horen bij de ethiek van het verantwoordelijke beroep van journalist. Hij ziet twee gevaren: manipulatie van burgerrechten en informatiestromen door de gevestigde macht, en verloedering van televisie door amusement en reclame.
De boodschap van de film is zowel optimistisch als pessimistisch. Murrow wint op de korte termijn, want het is snel gedaan met McCarthy. Hij verliest op de lange termijn, want de manipulatie van burgerrechten en informatiestromen door de gevestigde macht heeft onder Bush een pijnlijk hoogtepunt bereikt en amusement overspoelt als een grauwe oceaan de televisieschermen.
Weinig programmamakers branden nog hun vingers aan de politiek. Alleen Michael Moore en George Clooney durven. Niet op de televisie, maar in de bioscoop. Michael Moore vanuit de underdog-positie, omdat hij een dwarse, grote bek heeft; George Clooney vanuit de topdog-positie, omdat hij de mooiste man van de wereld is en geld in het laatje brengt met blockbusters die hij maakt om zijn politieke films te kunnen financieren.
In Good Night and Good Luck, in zwart-wit gedraaid, zijn originele televisieopnamen van McCarthy in de show van Ed Murrow prachtig verweven. De regisseur had zich geen betere acteur voor de rol van McCarthy kunnen wensen dan McCarthy zelf.
Amerika was dan wel als overwinnaar uit de Tweede Wereldoorlog gekomen, maar de strijd had velen getraumatiseerd. Het fascistische gevaar was nog maar nauwelijks gekeerd of de Sovjet-Unie meldde zich als vijand van de vrije wereld. De Verenigde Staten werden opnieuw uitgedaagd. De economische crisis lag nog vers in het geheugen. Het leeggebloede Europa smeekte om hulp. Een moeilijke tijd, die vroeg om sterke leiders en een duidelijke visie.
McCarthy had die visie, vond hij. Zuivering. Zuivering van ieder die zelfs maar uit de verte aan het communisme had geroken. Weg ermee. Uitbranden. Al wat onzeker is in een maatschappij, al wat fout gaat of dreigt te gaan wordt op de rug van een identificeerbare groep geladen en die groep wordt met pek en veren uit de staat verwijderd. Het is een bezweringsritueel, een reinigingsritueel, een offerritueel. Het houdt de gemeenschap van vreemde smetten vrij.
Elke groep die min of meer onderscheidende kenmerken bezit is in de geschiedenis wel eens als zondebok gebruikt: vrouwen, zwarten, homoseksuelen, joden, christenen, moslims, Chinezen. De groep die het zondebokmechanisme in werking stelt, doet dat zonder zich bewust te zijn van het ritueel. De zondebok is in hun ogen geen willekeurig, onschuldig slachtoffer maar wel degelijk een gevaar. Geconfronteerd met de irrationaliteit van hun redenering zullen ze die van harte ontkennen. Zijn ze enerzijds als weldenkende mensen in staat het zondebokmechanisme elders te onderkennen en te veroordelen, ze kunnen anderzijds zichzelf niet zien als actieve partij in een exorcistisch ritueel.
Het is echter niet zozeer het uitdrijvingsritueel dat een maatschappij herstelt en zuivert als wel de reactie erop. In een hegeliaans aandoende dialectiek wordt de gemeenschap opgeschrikt door de bijval die de benarde visie van een McCarthy weet te mobiliseren. Het debat krijgt scherpte, het probleem van angst en onzekerheid wordt duidelijk geformuleerd, de irrationele trekken van het zondebokmechanisme worden blootgelegd, de waarden waarop een democratie steunt worden herontdekt, de gemeenschap zuivert zich niet van de zondebok, maar van de angst. Als het goed is.
Geert Wilders heeft zich opgeworpen als de verdediger van het smetvrije Europa met zijn joods-christelijk-humanistische erfgoed. Het staat hem vrij die waarden hoog te houden. Ik verwelkom zijn bijdrage aan het debat. Hij heeft op klassieke wijze het zondebokmechanisme van stal gehaald en een groep geïdentificeerd als boosdoener en veroorzaker van tal van maatschappelijke problemen. Het zou mooi zijn als Nederland reageert als Ed Murrow.
Nelleke Noordervliet
Dit artikel is exclusief voor abonnees
