Alle artikelen
Nadat Steven Spielberg het wereldwijde kassucces Schindler’s List had gemaakt over de dubieuze zakenman Oskar Schindler in bezet Polen, gingen anderen op zoek naar een eigen Schindler. Italianen, bijvoorbeeld, ontdekten Giorgio Perlasca, een overtuigd fascist die zich in 1944 uitgaf voor Spaans ambassadeur in bezet Boedapest en zo duizenden Joden redde.
En in Osnabrück publiceerde Peter Niebaum in 2001 een heiligenleven van zijn stadgenoot Hans Calmeyer. Calmeyer was een jonge jurist in het middenkader van het Nederlandse Rijkscommissariaat, die mocht beslissen inzake afstammingskwesties van Joden en dat vaak deed ten gunste van hen. Zo behoedde hij enkele duizenden voor deportatie, meent Niebaum, die zich hierbij ook beriep op het geschiedwerk van Loe de Jong.
Tegen deze biografie kwamen onderzoekers van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie in het geweer. Eerst Coen Stuldreher, die zich in zijn proefschrift uit 2007 over gemengd gehuwde Joden ronduit laatdunkend over Calmeyer en zijn reddingen uitlaat. En daarna Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel, die in 2008 een uitvoerige biografie van Calmeyer publiceerde. Zij concludeerde dat Calmeyer weliswaar enkelingen had gered, maar dat daar zijn ambtelijke medewerking aan de anti-Joodse politiek van het bezettingsbestuur tegenover stond.
In 2009 heeft juriste Ruth van Galen-Herrmann zich in het debat gemengd. Zij behoort tot de personen die ‘dankzij een beslissing van Calmeyer’ aan deportatie zijn onttrokken. Voor haar is Calmeyer een held en Von Frijtag een vooringenomen prutser met tunnelvisie, die er alles aan zou hebben gedaan om Calmeyer in een ongunstig daglicht te plaatsen. Uit haar pittige, om niet te zeggen parmantige – maar ook spitse en glasheldere – boek wordt duidelijk dat hier niet de feiten in het geding zijn, maar de waardering ervan.
Daarbij is de centrale kwestie of Calmeyer zich als ambtenaar inspande voor de vervolgden. Dit toont Van Galen op een overtuigende manier aan. Want natuurlijk begreep Calmeyer dat al die Joodse verzoekers die beweerden dat zij niet-Joodse voorouders hadden ontdekt hem voor de gek probeerden te houden, en dat hun advocaten hun uiterste best deden hem te bedriegen. Toch keurde hij minstens 3000 verzoeken om ‘arisch’ te worden verklaard goed en wees hij 1958 verzoeken af.
Elders in haar boek draaft Van Galen echter volledig door, bijvoorbeeld waar zij schrijft over het wantrouwen waarmee de politieke politie tegen Calmeyer aankeek en de moeilijkheden die hij daardoor dreigde te ondervinden.
Wat zowel Van Galen als vóór haar Von Frijtag parten speelt, is dat zij geen van tweeën tevreden zijn met minder dan honderd procent van het gelijk. Von Frijtag ziet in Calmeyer een collaborateur, en in de ogen van Van Galen is hij een held.
Maar alle mensen die op grote schaal Joden hebben gered – ook Perlasca en Schindler – hadden een januskop. Zij hadden gemeen dat ze hun reddingen uitvoerden in betrekkelijke openbaarheid – ze redden mensenlevens op grond van hun ambt of bevoegdheden. Daardoor participeerden ze in het bestuur van de nationaal-socialisten (Calmeyer) of gooiden het met hen op een akkoordje (Schindler en Perlasca).
Deze redders behoorden tot het type ‘handige jongens’, die bij hun reddingen beperkte risico’s liepen juist omdat zij voor nazi-instanties werkten of daarbij op schoot waren gaan zitten. Wie hun werk wil reduceren tot hetzij collaboratie, hetzij verzet doet deze historische realiteit onrecht aan, want ze waren redder en collaborateur tegelijk.
Ruth van Galen-Herrmann
Calmeyer, dader of mensenredder? Visies op Calmeyers rol in de Jodenvervolging
186 p. Aspekt, € 18,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Held en collaborateur tegelijk
Nadat Steven Spielberg het wereldwijde kassucces Schindler’s List had gemaakt over de dubieuze zakenman Oskar Schindler in bezet Polen, gingen anderen op zoek naar een eigen Schindler. Italianen, bijvoorbeeld, ontdekten Giorgio Perlasca, een overtuigd fascist die zich in 1944 uitgaf voor Spaans ambassadeur in bezet Boedapest en zo duizenden Joden redde. En in Osnabrück publiceerde...
De spagaat van de VARA
‘Je beste vrienden zitten bij de VARA,’ aldus de reclameslogan waarmee deze omroep in de jaren zeventig leden trachtte te werven. Terwijl de TROS zich afficheerde als ‘de grootste familie van Nederland’, presenteerde de linkse omroep zich als een hechte club van en voor gelijkgestemden: mensen die progressieve idealen en een kritische kijk op de...
Bezeten onderzoeker maar ook betrokken humanist
Een van de meest aangehaalde publicaties in het Darwin-jaar was de biografie Darwin (1991), van de hand van Adrian Desmond en James Moore. Dit gezaghebbende duo publiceerde ook een opmerkelijke nieuwe studie over de man: Darwin’s Sacred Cause. Darwin wordt herinnerd als een bezeten, eindeloos puzzelende onderzoeker, die wetenschappers en vervolgens het lekenpubliek dwong de...
Leesvoer voor Obama
‘History does not repeat itself, but it often rhymes,’ stelde Mark Twain al vast. En inderdaad blijkt de laatste tijd weer hoezeer de dreiging van oorlog en crisis verrassende parallellen oproept met dramatische episoden uit het verleden. De hier besproken werken van prijswinnende auteurs laten ons voor de open haard griezelen en wegdromen, terwijl buiten...
Plastic peterselie
Vier de Middeleeuwen is een kindertentoonstelling voor de hogere groepen van de basisschool. Ze bestaat uit een boerenstulpje, een toren van de adel, een cel van een monnik, en een ommuurd stadspleintje. Deze vier onderdelen vertegenwoordigen de vier standen. Het geheel wordt van de buitenwereld afgesloten door een soort kasteelmuur. Authentieke middeleeuwse voorwerpen zijn er...
Tentoonstelling: Binnenhof, gecompliceerd en intiem, al 400 jaar
Alles speelde zich af rond het Binnenhof. De Deense gezant, bijvoorbeeld, logeerde in herberg De Eenhoorn, van waardin Trijntje Cornelis. Op een steenworp afstand, in de Trêveszaal, werd maandenlang vergaderd door onderhandelaars uit onder andere Spanje en de Nederlanden. Ook zij logeerden vlakbij; een kaartje laat het zien. Het hangt op de expositie Het Vredesjaar...
Lessen uit het verleden: ‘De SER is geen schaduwkabinet’
De invloed van de SER wordt overschat. Als de economische toestand dwingt tot ingrijpende maatregelen, volgen kabinetten hun eigen koers. Zo ging het in de jaren vijftig en tachtig, en zo gaat het nu weer bij het AOW-dossier. De Sociaal-Economische Raad (SER) wordt vaak gezien als het paradepaardje van het Nederlandse poldermodel. Hierin zouden werkgevers...
Amerikaanse nazi’s krijgen steeds meer navolging
Het aantal rechtse milities in Amerika groeide de afgelopen maanden meer dan in de voorafgaande tien jaar. Onderzoekers wijten deze toename aan de verkiezing van president Obama. Het is niet de eerste keer dat een Amerikaans staatshoofd mikpunt is van rechts-extremisten. Op bevel van Hitler werd in maart 1936 in de staat New York de...
Japan had geheim kernwapenverdrag met VS
De Japanse bevolking is decennialang voorgelogen over het kernwapenbeleid van Tokyo. Terwijl de officiële doctrine luidde dat Japan 100 procent ‘niet-nucleair’ was, liet de regering in het geheim toe dat Amerikaanse kernwapens werden vervoerd over Japans grondgebied. Vier hoge ex-ambtenaren uit het Japanse ministerie van Buitenlandse Zaken willen dat ‘de geschiedenis niet langer wordt verdraaid’....
Forum: ‘Hoezee voor de VOC-mentaliteit!’
Buitenlandse handel is belangrijker dan een politiek van schone handen. Dat is grofweg de conclusie van de 221 forumdeelnemers die zich bogen over de stelling: ‘Zolang de communisten er aan de macht zijn, moet Nederland geen handeldrijven met China.’ Slechts 7 procent is het daarmee eens. Maar liefst 89 procent verkiest de rol van koopman...
Interview: Marco Mostert
De eerste duizend jaar lag het gebied dat later Nederland zou worden in een uithoek van Europa, in de marge van de beschaving. Of beter gezegd: van twee beschavingen, namelijk de zuidelijke beschaving van de Romeinen en hun opvolgers, en de noordelijke beschaving van de Duitse laagvlakte, Scandinavië en Engeland. ‘De scheiding liep ergens in...
De Stelling: ‘Drees zou pensioenleeftijd naar 67 verhogen’
Anton van Hooff: ‘De omstandigheden zijn natuurlijk ingrijpend veranderd sinds de tijd van Drees. Je moet je daarom afvragen: spreken we over Drees in zijn eigen tijd, met de socialistische idealen van toen, of over iemand die nu 123 jaar oud zou zijn geweest en meegegroeid is met alle maatschappelijke ontwikkelingen? De Drees van rond...
