Alle artikelen
‘Verschijnen er te veel biografieën?’ vroeg Historisch Nieuwsblad zijn lezers naar aanleiding van het boekenweekthema ‘levensverhalen’. Gelukkig antwoordde de meerderheid nee. Ik las de afgelopen maanden met veel plezier biografieën van kunstverzamelaarster Helene Kröller-Müller, dichteres Vasalis en politica Hilda Verwey-Jonker. Uiteenlopend van kwaliteit, maar alle drie boeken over vrouwen wier levens hoognodig moesten worden vastgelegd. De auteurs hanteren een vruchtbare combinatie van empathie en afstandelijkheid, deden jarenlang degelijk onderzoek en hadden oog voor de spanning tussen de manier waarop de hoofdpersonen zichzelf zagen en hoe hun leven er volgens de biograaf uitzag.
Daarin verschillen deze wetenschappelijke biografieën van genres die ook vallen onder het brede thema ‘levensverhalen’. Levensverhalen bijvoorbeeld die het product zijn van de talloze historische interview- en schrijfprojecten die de afgelopen jaren werden opgezet. Of herinneringen die door de hoofdpersoon zelf of in diens opdracht zijn genoteerd. Van dergelijke verhalen, waarbij de auteurs de complexiteit van het geheugen plegen te onderschatten, verschijnen er naar mijn smaak wél te veel. En wat erger is: ze worden al te vaak zonder kritische analyse serieus genomen als bron.
Dit geldt zeker inzake de Tweede Wereldoorlog. Laat ik een voorbeeld geven.
Anno 1945 was een belangrijk thema in de getuigenissen van Buchenwald-overlevenden de tegenstelling tussen communistische en andere politiek gevangenen, soms met de dood van niet-communisten als gevolg. Deze politieke moorden vonden in het algemeen plaats langs indirecte weg, vooral door de selectie van gevangenen voor arbeid in het beruchte werkkamp Dora Mittelbau.
Die selectie van een door de SS bevolen aantal lieten de Duitsers wijselijk aan de gevangenen zelf. Aangezien de goed georganiseerde communisten het in een bepaalde periode bij de afdeling Arbeitsstatistik voor het zeggen hadden, konden zij politiek tegenstanders op die gevreesde lijst plaatsen.
Deze en andere ellendige ervaringen werden onder de titel ‘Rode Terreur’ in het najaar van 1945 in een opzienbarende artikelenreeks aan de kaak gesteld door rooms-katholieke overlevenden. Ook sociaal-democratische kampgenoten waarschuwden Nederland voor wat ons wachtte als de communisten aan de macht kwamen. Communistische overlevenden hadden vanzelfsprekend een tegenovergesteld kampverhaal. Het is vaker gezegd: ‘De Koude Oorlog begon in Buchenwald.’
Wie echter recent gemaakte uitgebreide video-interviews bekijkt met 38 Buchenwald-overlevenden komt dit allemaal niet te weten. De gesprekken zijn digitaal toegankelijk, zodat we kunnen zoeken op sleuteltermen. Wie zoekt op ‘rode terreur’ krijgt geen hits. Daarentegen heeft intikken van de hedendaagse term ‘verwerking’ wel resultaat.
Als je goed op de hoogte bent van de geschiedenis en de nasleep van kamp Buchenwald bieden de interviews beslist boeiend aanvullend materiaal, want dan ga je voor deze geschiedvervalsing een verklaring zoeken. Bijvoorbeeld dat de geïnterviewden geen representatief gezelschap vormen: ze arriveerden relatief jong en in een betrekkelijk laat jaar in het kamp, waardoor ze de strijd om de macht niet hebben meegemaakt. Ze hadden noch in het kamp, noch in de Nederlandse kampgemeenschap een leidende positie. De protagonisten van het Rode Terreur-conflict uit 1945 waren ten tijde van het interviewproject allang dood.
Maar wie de kampgeschiedenis niet kent en deze interviews naïef gebruikt als betrouwbare kennisbron, komt bedrogen uit. Een van de onmenselijkste misdaden van het concentratiekampsysteem blijft uit zijn gezichtsveld: dat gevangenen werden gedwongen andere gevangenen te selecteren voor de dood.
De belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog is de afgelopen jaren verschoven van feit naar beleving. Van hoe het was naar hoe het werd beleefd. Ik wil graag weten hoe deze onderlinge misdaden zijn beleefd. Maar dan zal ik eerst wel moeten weten dat ze zijn gepleegd. In wetenschappelijk onderzoek behoort het verschil tussen werkelijkheid en perceptie onderwerp te zijn van analyse.
Daarom: meer biografieën graag, en minder levensverhalen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Jolande Withuis
‘Verschijnen er te veel biografieën?’ vroeg Historisch Nieuwsblad zijn lezers naar aanleiding van het boekenweekthema ‘levensverhalen’. Gelukkig antwoordde de meerderheid nee. Ik las de afgelopen maanden met veel plezier biografieën van kunstverzamelaarster Helene Kröller-Müller, dichteres Vasalis en politica Hilda Verwey-Jonker. Uiteenlopend van kwaliteit, maar alle drie boeken over vrouwen wier levens hoognodig moesten worden vastgelegd....
Nederlanders juichen voor Napoleon
Voor het eerst in 23 jaar brengt een Franse president weer een staatsbezoek aan Nederland. In 1811 bracht Napoleon een bezoek aan de Hollandse gewesten, die hij een jaar eerder had geannexeerd.
Marechaussee de straat op
De ontruiming van een aantal Nijmeegse kraakpanden in 1981 dreef een oude controverse tussen de Koninklijke Marechaussee en de politie op de spits. Inzet van het conflict was de vraag in hoeverre een gendarmeriekorps kon worden belast met civiele politietaken. Met de gewijzigde Politiewet van 1988 trok de Marechaussee aan het langste eind. Op 23...
Maarten van Rossem
Op 6 februari was het precies honderd jaar geleden dat Ronald Reagan werd geboren. Voor velen een goede gelegenheid zijn historische reputatie nog eens aan een nader onderzoek te onderwerpen. Reagan kan tevreden zijn. Zelfs zijn voormalige tegenstanders zien hem nu als een belangrijke, ‘game changing’ president. Onder Amerikaanse conservatieven wordt hij zelfs beschouwd als...
De echte Maecenas liet dichters zingen voor de keizer
Maecenas was een levensgenieter en een liefhebber van de kunsten. Dankzij zijn weldoenerschap werd het tijdperk van Augustus een gouden periode voor de Romeinse dichtkunst. Maar dat had wel een prijs. Er zijn in de geschiedenis maar weinig mensen van wie de naam een begrip is geworden. Maecenas is er een van, en hij zou...
De Romeinse keizer Augustus
Augustus, de eerste keizer van Rome, ging de geschiedenis in als vredevorst. Toch vocht hij vijf burgeroorlogen uit, en maakte korte metten met de politieke vrijheid van de Romeinse republiek. Alexandrië, 31 v.Chr. Na drie eeuwen rust is de mummie van Alexander de Grote uit zijn gouden tombe gehaald. Er staat een man bij die...
De Stelling: ‘De Arabische Lente is de Franse Revolutie van het Midden-Oosten.’
Anton van Hooff:‘Ik denk dat de huidige ontwikkelingen in het Midden-Oosten zich beter laten vergelijken met de gebeurtenissen in het Europese revolutiejaar 1848 dan met de Franse Revolutie. In 1789 bleef de volksopstand beperkt tot Frankrijk. In 1848 daarentegen werd in Europa een keten van revolutionaire gebeurtenissen in gang gezet, net zoals we die nu...
Lessen uit het verleden: Kritiek op ritueel slachten soms antisemitisch
Fractievoorzitter Marianne Thieme van de Partij voor de Dieren wil ritueel slachten verbieden. Net als moslims voelen sommige Joden in Nederland zich hierdoor in een hoek gedrukt. Evelien Gans, onderzoeker moderne Joodse geschiedenis aan het NIOD, legt uit waarom kritiek op ritueel slachten voor Joden een gevoelig punt is. ‘Discussies over ritueel slachten waren er...
Driehonderd hosselende kinderen
De tentoonstelling Kind aan de ketting, over kinderen in slavernij toen en nu, is verhuisd van Amsterdam naar Fort Nieuw Amsterdam in het Surinaamse district Commewijne. Kind aan de ketting is samengesteld door het Nationaal instituut Nederlands Slavernijverleden en erfenis (NiNsee) en is – heel prozaïsch – ondergebracht in de cellen van een voormalige gevangenis....
Simon Schama redt geschiedenisonderwijs
Tijdens studenprotesten zwaaide een demonstrant met de vlag van Engelands bekendste oorlogsmonument, de Cenotaph. De jongeman in kwestie, Charlie Gilmour, de zoon van de Pink Floyd-gitarist David, wist niet dat het een oorlogsmonument was. Saillant detail was dat hij geschiedenis studeert op Cambridge. Voor sceptici was dit eens te meer een teken dat het met...
Argentinië: Herdenking junta doet waarheid geweld aan
Argentinië herdenkt op 24 maart de slachtoffers van de militaire dictatuur van 1976-1983. De huidige regering presenteert zichzelf als erfgenaam van het linkse verzet. Daarbij verzwijgt ze de rol die de guerrillabeweging speelde in de escalatie van het geweld. Met een Dag, meerdere Musea en zelfs een Park van de Herinnering krijgt het verleden in...
Wall Street binnen de Wallen
Het is bekend dat Amsterdam in de zeventiende eeuw de eerste plaats was waar op grote schaal aandelen werden verhandeld, en ook dat het hierbij ging om aandelen van de VOC. Minder bekend is hoe de Amsterdamse aandelenmarkt zo’n hoog niveau van ontwikkeling kon bereiken dat zij de basis vormde voor wat wij vandaag de...
