Friesland rukte aan de kluisters

Losse arbeiders hadden het slechter, al stegen hun kansen met de grootte van hun gezin, dat immers meewerkte. Alles bij elkaar was in de venen een week of tien per jaar los werk te vinden, in slechte tijden zelfs dat niet. Verder waren losse werklui afhankelijk van de armenzorg. Een deel van hen mocht aan de slag in de werkverschaffing, die wat meer opleverde, zij het onder extreem slechte arbeidsomstandigheden. Werkverschaffing betekende vaak ‘vlasbraken’: in een hok slaan op gedroogd vlas, waardoor zoveel stof vrijkwam dat velen er kapotte longen aan overhielden. Of het was ‘stenen kloppen’: grote stenen in stukjes slaan voor de wegenaanleg, eveneens met schadelijke uitwerking op de luchtwegen.

Een arbeidersaanvoerder riep eens over degenen die tot deze ‘vernederende mensonterende arbeid’ opdracht gaven: ‘Gooit ze dan liever met die keien de hersens in.’ Hij werd veroordeeld tot anderhalf jaar gevangenis, ondanks de inspanningen van zijn jonge advocaat Pieter Jelles Troelstra, de latere leider van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), die vanuit Leeuwarden in de hele provincie activisten verdedigde.

Friesland had toen al een lange stakingstraditie, vooral onder de veenwerkers in de zuidoosthoek. Een staatscommissie berichtte dat daar werd gestaakt ‘sinds onheugelijke tijden’. Al in 1810 werd er een werkonderbreking genoteerd en tot 1887 volgden er niet minder dan 76: bijna elk jaar één. In de daaropvolgende jaren werden het er alleen maar meer. Meestal hadden ze te maken met loonkwesties.

De landarbeiders rukten aan de kluisters, maar socialistische ideeën waren voorlopig meer wat voor een kleine kring goedgeschoolde ambachtslieden in de stad. In het jaar 1869 was in Amsterdam een plaatselijke afdeling opgericht van de roemruchte Eerste Internationale, het in vele landen vertegenwoordigde werkliedenverbond met Karl Marx, de auteur van het Communistisch Manifest, en Mikhail Bakoenin, een anarchist uit Rusland, als toonaangevende figuren. Na Amsterdam volgden spoedig afdelingen van de Internationale in Den Haag, Rotterdam en Utrecht.

Er kwam ook een afdeling in Sneek. In dit Friese stadje werden direct meer dan veertig typografen, edelsmeden, timmerlieden en meubelmakers lid. Waarom uitgerekend in Friesland? Een flinke dosis toeval zal er wel bij hebben gezeten. Zulke ambachtslieden kon je ook in andere Nederlandse steden vinden.

Hoewel de Friezen soms een koppige, onverzettelijke, misschien zelfs fanatieke volksaard wordt toegeschreven, waren de Friese internationalisten overwegend gematigd. Ze laveerden tussen sociaal liberalisme en socialisme, en beperkten zich voornamelijk tot vakorganisatie en pleidooien voor uitbreiding van het kiesrecht. Toch waren hun bijeenkomsten in kroegen en schuren genoeg om de burgerij schrik aan te jagen. De woordvoerders kregen nergens nog werk en zagen zich gedwongen Friesland te verlaten.

Vanuit zijn woonplaats Den Haag maakte de voormalige predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis begin jaren tachtig zendingsreizen naar het noorden. Hij was de oprichter van het blad Recht voor Allen en leider van de pas opgerichte Sociaal-Democratische Bond (SDB). Zijn toespraken over ‘de kwakzalverij op sociaal gebied’ en ‘de omgekeerde wereld en hoe daar uit te geraken’ hoorde men in Friesland afwachtend aan. Pas een jaar na zijn komst werd in Lemmer de eerste Friese SDB-afdeling gesticht, met welgeteld zeven leden.

Daarna ging het sneller. Vooral de landelijke strijd voor algemeen kiesrecht sloeg in Friesland aan. De bestaande wetgeving gaf alleen mannelijke belastingbetalers stemrecht en sloot arbeiders en een groot deel van de ambachtslieden, kleine boeren en middenstanders uit. Vrouwen hadden helemaal niks in te brengen. Tot in de kleinste Friese dorpen vonden kiesrechtdemonstraties plaats. Domela Nieuwenhuis zag in het stemrecht geen doel, maar een middel ‘waardoor de algemene welvaart het snelst kan bevorderd worden en de opeenhoping ten nadele van het volk kan worden voorkomen’. Hij hield er, onder de indruk van de kracht van de kiesrechtbeweging, tegelijk rekening mee dat in de winter van 1886 de revolutie al zou uitbreken.

Die revolutie kwam er niet. Wel drong de mare van het socialisme intussen door tot de eenvoudigste arbeiders in de veen- en landbouwgebieden. De nood groeide en de beweging groeide mee. De visioenen die Domela in zijn toespraken zo meeslepend opriep, beloofden degenen die aan de afgrond van het bestaan leefden een menswaardige toekomst. ‘Dommela’, zoals de Friezen zeiden, werd ‘us verlosser’. In een in onbruik geraakte kerk in Sint-Annaparochie sprak hij voor een menigte van 1200 tot 1500 mensen over honderd jaar Franse Revolutie en beloofde: ‘De dag van onze overwinning is niet ver meer en dan zal het zijn: vrijheid, brood, geluk en recht voor allen.’

Eens logeerde Domela in Gorredijk en bracht voor het dochtertje des huizes een cadeau mee: een blikken automaatje waar je een halve stuiver in moest doen, dan kwam er een chocolaatje uit. Die halve stuiver mocht ze niet houden, die was voor de stakingskas. Vele jaren later vertelde ze: ‘Al die avond kwamen er een stuk of wat mannen bij ons, arme sloebers, en die offerden allemaal een halve stuiver voor het grote geluk: om iets te hebben van datgene wat van hun Grote Leider kwam. In de rode zakdoek opgeborgen werd het chocolaatje mee naar huis genomen.’

Het succes van het vroege Friese socialisme kwam zeker voor een deel door de persoonlijke uitstraling van Domela, die zijn aanhangers in het noorden veelvuldig bezocht. Intussen waren nu overal in de provincie ook andere woordvoerders en voorgangers van het socialisme te vinden. Zoals Tjeerd Stienstra, kleermaker uit Drachten, die de veenwerkers opzocht en ze toeriep: ‘Ik heb uw toekomst onderzocht, zonder dat U ’t vermoedde, en ik wens ze de wereld bekend te maken, want ik heb toestanden ontdekt die ten hemel schreien.’

Omdat de meeste caféhouders en zaalverhuurders onder druk van de politie weigerden vergaderruimte beschikbaar te stellen, opende Stienstra een Volksgebouw in Harlingen en met zijn blad ’t Morgenrood werd hij voorman van de socialisten in het Friese noordwesten. De vele opstootjes in de dorpen, meestal om werk of loon, werden geweten aan zijn agitatie.

Maar dat was te eenvoudig gedacht. In de landbouw in de noordwesthoek was veel ellende en landarbeiders wisten zich er zelf te verenigen in de strijdorganisatie Broedertrouw, die in 1890-1891 een staking van meer dan een jaar op touw zette.

Stienstra werd voor het gerecht gedaagd omdat hij bij een samenscholing zou hebben gezegd: ‘De burgemeester kan verrekken, wij hebben schijt aan de burgemeester’, en zijn toehoorders zou hebben geadviseerd ‘de boeren maar op te ruimen’. Hij werd – na te zijn verdedigd door Troelstra – tot een jaar cel veroordeeld. Na het uitzitten van zijn straf in de gevangenis van Groningen werd Stienstra door een grote menigte opgewacht.

Het socialisme was meer dan een politieke richting; het was een gemeenschap met een grote saamhorigheid. Ook de vrouwen hadden hun aandeel, zoals de slechts door zelfstudie geschoolde Geertje Kleefstra uit Roordahuizum, die als 18-jarige al bijeenkomsten opluisterde met socialistische liederen en toneelspel. Verkleed als de Franse maagd Marianne zong ze op de melodie van de Marseillaise het Vrijheidslied.

Binnen de kortste keren hield ze toespraken op massameetings en trok ze de aandacht van de politie. Kleefstra kwam een maand in de gevangenis wegens belediging van de burgemeester van Arnhem en korte tijd later werd zij veroordeeld tot zes maanden omdat ze koningin Emma ‘een dom schepsel’ had genoemd. De inmiddels 22-jarige ontliep deze tweede gevangenisstraf door naar België te vluchten, waar ze dakloos raakte en in de prostitutie terechtkwam. Ze trouwde ten slotte met een redelijk welgestelde Parijzenaar.

In Appelscha was Bruin Bruinsma voorzitter van de socialistische veenarbeidersvereniging Eendracht. Op een zeker moment zat hij al achttien weken met vrouw en kinderen zonder onderdak. Zijn vrouw had tot een uur voor de bevalling van het jongste kind in de turf gewerkt. Toen hij zich met honderd anderen zonder werk of eten bij het huis van de armvoogd van Appelscha vervoegde, beschuldigde deze hen ervan dat zij God verwierpen. Enkele demonstranten schoten met revolvers in de lucht.

Volgens het socialistische streekblad De Klok waren de demonstranten ervan overtuigd ‘dat slechts door geweld, of vrees daarvoor, verandering komt in den ontredderden toestand’. Bruinsma en twee anderen werden opgepakt. ‘Je krijgt van mij de blauwe bonen, smiecht,’ zou hij hebben geroepen. Zelf verklaarde hij te hebben gezegd: ‘Als men om brood vraagt, kan men gewoonlijk blauwe bonen krijgen.’ Feit is dat demonstraties veelvuldig met de lange lat en de blanke sabel uiteen werden gejaagd. Troelstra vroeg vrijspraak, het drietal kreeg een jaar. Hoewel er wat romantische ideeën bestonden over schietwapens, was het revolverincident binnen het Friese socialisme uitzonderlijk.

In Recht voor Allen vroeg Domela zich af waarom men sympathie zou koesteren voor iemand als koning Willem III, ‘die zo weinig van zijn baantje maakt’. Toen hij voor deze woorden tot een jaar gevangenisstraf werd veroordeeld, had de beweging haar martelaar. Na zijn straf te hebben uitgezeten, besloot Domela een gooi te doen naar het lidmaatschap van de Tweede Kamer. In die tijd had Nederland een districtenstelsel en het Friese Schoterland – rond Heerenveen en Gorredijk – stelde Domela kandidaat voor de Kamerverkiezingen van 1888.

Al had zijn arbeidersaanhang nog steeds geen stemrecht, doordat de kieswet toch iets was verruimd, kregen genoeg ambachtslieden, kleine boeren en middenstanders een stem om de eerste socialist in de Kamer te kiezen. ‘Ik heb u lief mijn Nederland, behalve één stukje: Schoterland,’ dichtte een weinig talentvolle professor in de letterkunde.

Voor anderen was het omgekeerd: duizend Amsterdammers trokken per trein ‘naar het land van de vrijheid’ om in Heerenveen deel te nemen aan een massameeting. Na Domela’s verkiezing gaf koning Willem III alle Friezen straf: de Gouden Zweep die hij jaarlijks beschikbaar stelde als hoofdprijs voor de paardendraverijen in Leeuwarden, kwam ditmaal niet.

Het eerste wat Domela op verzoek van zijn Friese aanhang in de Tweede Kamer aan de orde stelde was de gedwongen winkelnering. Minister Ruys van Beerenbroek, die zichzelf later Ruys de Beerenbrouck noemde, vond dat hij overdreef. Later dat jaar diende Domela een wetsontwerp in, waarna het nog bijna twintig jaar duurde voor er daadwerkelijk een wettelijk verbod kwam.

Het vroege Nederlandse socialisme, dat bekend is gebleven als ‘de oude beweging’, combineerde woede, hoop, romantiek, saamhorigheid en richtingloosheid. Toen Domela in de gevangenis zat – hij kreeg na een halfjaar gratie – raakte de SDB meteen in een algemene staat van ontreddering.

In de jaren negentig werd de vraag steeds nijpender hoe het nu verder moest met het Nederlandse socialisme: de weg van het parlement op, of die van revolutie en geweld? Domela’s geloof in het Tweede Kamerwerk was al beperkt. Bij de volgende verkiezingen zag hij nog liever af van zijn zetel namens Schoterland dan die te moeten bemachtigen door een deal met de liberalen, die hij dan in een ander district moest steunen. Hij vond het parlement niet belangrijk genoeg voor gemarchandeer.

Terwijl de SDB bleef groeien, nam ook de verdeeldheid toe. Zeker in Friesland werd die overduidelijk doordat de bekende aanvoerders Domela en Troelstra er tegenover elkaar stonden in grote publieke debatten. Domela pleitte voor revolutie, terwijl de niet eens zo gematigde Troelstra de nadruk legde op de parlementaire weg. In 1894 richtte de parlementaire vleugel van de SDB de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) op. Daar heette het later dat de oude strijd vooral uit ‘zinledig meeting-geloop’ had bestaan.

De Sociaal-Democratische Bond kwijnde weg, ook in Friesland. Toch sloten in die provincie maar weinigen zich aan bij de SDAP. De stemming uit de oude beweging bleef er nog lang hangen. Domela ging over naar het anarchisme. Niet langer bereid genoegen te nemen met minder dan de utopie, bleef hij met zijn Vrije Socialisten in kleine kring actief tot zijn dood in 1919. Dat hij niet vergeten was, bleek op de dag van zijn crematie: in Amsterdam volgden 11.000 mensen de kist.

De vijandigheid van de buitenwereld tegenover de vroege socialisten moet niet worden onderschat. In 1893 zaten 54 socialistische voorlieden achter de tralies. Zelfs in meer bedaagde kringen begon men te zien dat autoriteiten de wet oprekten om de socialisten te treffen. Onder de liberalen en de confessionelen waren er, zeker in het begin, maar een paar personen die de omvang van de ‘sociale kwestie’ onder ogen wilden zien. Tot die enkelingen behoorde de liberaal Samuel van Houten, opsteller van de wet tegen de kinderarbeid. Zelfs hij weigerde Domela bij zijn intrede in de Tweede Kamer een hand te geven.

De enquêtes die vanuit Den Haag werden gehouden om de toestand in fabrieken en werkplaatsen in kaart te brengen, onthulden vele misstanden en leidden in de loop van de daaropvolgende decennia tot meer wettelijke bescherming van arbeiders en hun kinderen. Ook al groeide dus ook in andere partijen het inzicht dat er iets moest worden gedaan, dit zou zonder de druk van de socialistische beweging niet, of pas veel later, zijn gebeurd.