Alle artikelen
Op Twitter en elders op internet is het tegenwoordig de gewoonte dat mensen een note to (one)self plaatsen. Het heeft iets paradoxaals, een dergelijke openbare zelfvermaning. Een persoonlijke notitie kun je immers ook op een briefje schrijven of gewoon in je computer opslaan. Waarom moet iedereen meelezen? Maar het patroon is vrij herkenbaar: iemand heeft iets gedaan dat hij beter niet had kunnen doen en de wijze les die hij daaruit trekt – dat nooit weer – deelt hij meteen maar met anderen. Meestal gaat het trouwens om onnozelheden: de echt pijnlijke lessen houden mensen wel voor zich.
In de tweede eeuw na Christus schreef iemand ergens nabij de Donau in Midden-Europa een geschrift met een titel die hieraan doet denken: Ta eis heauton. Oftewel: De dingen tot zichzelf, of simpelweg: Tot mijzelf. Maar de auteur hield zijn overpeinzingen ook echt voor zichzelf; het zou nog eeuwen duren voor ze wijder bekend werden. Toch was hij wel in de positie om overschrijvers te vinden als hij dat had gewild. Marcus Aurelius (121-180) was namelijk sinds 161 augustus – ‘keizer’ zeggen wij, naar de titel kroonprinselijke titel caesar die daaraan voorafging – van het Romeinse Rijk.
Terwijl Marcus Aurelius de Marcomannen en andere volkeren met zijn legers bestreed, vroeg hij zich in zijn private bespiegelingen af waarin hij eigenlijk van een rover verschilde. Ook peinsde hij over het Romeinse Rijk als een van de dingen die ooit voorbij zullen gaan. Dat soort twijfels kun je als militair monarch inderdaad maar beter voor je houden.
Toch stond Marcus ook tijdens zijn leven al bekend als wijsgeer. Aan zijn filosofenbaard kon je het al zien. Rond zijn vijfentwintigste verruilde Marcus de welsprekendheid voor de levensfilosofie van de Stoa. Die bestond vooral uit veel getob over de onvermijdelijkheden van het leven. Stoïci streefden naar apatheia, aandoeningsloosheid, maar ze hadden het er zo uitgebreid over dat het soms weer iets pathetisch krijgt. De dood lag in de loop der dingen, in de natuur besloten en je diende je ermee te verzoenen, maar waarom praatte men er dan zoveel over?
De Stoa doet, met zijn nadruk op ernst, terughoudendheid, naastenliefde en voorzienigheid, tegenwoordig nogal christelijk aan. Dat komt vooral doordat het christendom – dat met zijn hoop op een leven na de dood en het verlangen daarnaar op stoïci nogal hysterisch overkwam – later zoveel van het stoïcisme heeft overgenomen. Hoewel Marcus zijn aandeel had in de vervolging van christenen, bleef de traditie hem tot op de dag van vandaag goedgezind.
Anton van Hooff heeft geen chronologisch, maar een thematisch boek over Marcus geschreven, waarin hij tevens allerlei wetenswaardigheden over de tweede eeuw vertelt: het was volgens hem een tijdperk dat leed aan nostalgie naar het verre verleden en hechtte aan oude vormen en gedachten. Als jong classicus raakte hij kennelijk gefascineerd door Marcus’ zelfbespiegelingen, maar hoewel Van Hooff levendig schrijft en persoonlijke terzijdes gelukkig niet schuwt, blijft zijn Marcus toch een wat saaie diender. Hij typeert hem als ‘wereldvreemd’ en zelfs als een ‘museumstuk’.
Marcus doet denken aan een Nederlands politicus in campagnetijd: vooral geen fouten maken en elke vorm van spontaniteit vermijden. Toch kun je je afvragen of de geheime zelfbespiegelingen uit de laatste levensjaren zo niet een te zwaar accent krijgen. De keizer vervulde al zijn functies, vooral de rechtspraak, getrouw. Een Romeinse keizer reageerde meer dan dat hij regeerde, laat Van Hooff zien.
Onze kennis van het nogal saaie, brave innerlijk van de keizer staat het zicht op zijn daadwerkelijke optreden en zijn persoonlijke lotgevallen – het ene na het ander kind stierf – misschien wat in de weg. Maar daar staat dan wel weer een goed zicht op een voorspoedige eeuw tegenover.
Marcus Aurelius. De keizer-filosoof
Anton van Hooff
293 p. Ambo, € 22,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
BOEKEN: De stoïcijnse keizer
Op Twitter en elders op internet is het tegenwoordig de gewoonte dat mensen een note to (one)self plaatsen. Het heeft iets paradoxaals, een dergelijke openbare zelfvermaning. Een persoonlijke notitie kun je immers ook op een briefje schrijven of gewoon in je computer opslaan. Waarom moet iedereen meelezen? Maar het patroon is vrij herkenbaar: iemand heeft...
BOEKEN: Het onzingehalte van de Bosma-these
Nadat Adolf Hitler in 1933 in Duitsland aan de macht was gekomen, werd in bepaalde kringen binnen de Nederlandse Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) serieus nagedacht over de oprichting van een eigen militie, de ‘arbeidersweer’. Had de Schutzbund in Oostenrijk geen mooie successen geboekt bij het in bedwang houden van de bruine horde? Een Nederlandse ‘arbeidersschietvereniging’...
BOEKEN: Geschiedenis van een teleurstelling of van hoop?
Wat maakte de Verenigde Staten tot een onweerstaanbare wereldmacht? Hoe kan Amerika de huidige neergang keren? Wat heeft het de wereld nog te bieden? Die existentiële vragen houden Amerikaanse historici in toenemende mate bezig. De academische discussie over de aard en toekomst van het Amerikaanse imperium staat hoog op de agenda. ...
BOEKEN: Signalementen
Historia Augusta. Keizers en tegenkeizers in de tweede en derde eeuw 573 p. Athenaeum-Polak & Van Gennep, € 49,95 Deze biografieën van keizers zijn ontstaan tegen het einde van de vierde eeuw. De historische betrouwbaarheid lijkt dubieus: veel nevenfiguren en ‘officiële’ stukken zijn fictief. Maar over veel van de besproken personen hebben...
Hartstochtelijk verlangen naar een betere wereld
Roem is vergankelijk. Annie Romein Verschoor vergeleek de gedichten van Henriette Roland Holst (1869-1952) met het werk van Dante en Homerus. Johan Huizinga merkte op dat de rest van de wereld ooit Nederlands zou gaan leren om haar gedichten te kunnen lezen. Maar ruim een halve eeuw na haar dood is Roland Holst vergeten....
FILM: Signalementen
Israël. Een monument in film Willy Lindwer Source1Media, € 49,50 De 66-jarige Willy Lindwer maakt sinds hij in 1985 een eigen productiemaatschappij oprichtte films over het Jodendom, Israël en de Holocaust. Zijn verzamelbox Israël. Een monument in film bevat zes dvd’s met tien documentaires over Israël. Aan bod komt de geschiedenis van...
WEBSITE: Personen op Papier
Als gastdocent op universiteiten verbaas ik me erover hoe weinig geschiedenisstudenten (en -docenten) weten over zoeken naar bronnen en documenten op internet. Van termen als ‘invisible’ of ‘deep web’ en ‘archiefvormers’ heeft men zelden gehoord. Terwijl dat essentiële onderdelen zijn van de ‘digitale heuristiek’. Wat bijvoorbeeld een archiefvormer is valt te...
TENTOONSTELLING:Chauvinisme met nuances
Het vernieuwde gebouw van het Stedelijk Museum Alkmaar, dat onlangs in gebruik is genomen, oogt ambtelijk en functioneel. Meer een plek waar rijbewijzen worden verstrekt dan waar de rijke historie van een van Hollands mooiste steden wordt getoond. De expositieruimte is een betonnen kelder. Maar wat daar te zien is, maakt alles goed. ...
IN BEELD: De val van een despoot
Standbeelden zijn symbolen van macht en blijvendheid. Hoe narcistischer een dictator, des te groter het standbeeld. Ze zijn voor de eeuwigheid opgericht, maar blijken verbazingwekkend snel te kunnen verdwijnen. Hoe de groten der aarden van hun voetstuk tuimelen. Als iconen van standvastigheid en macht kijken in brons gevatte heersers uit over het volk. Het liefst...
LEZERSFORUM: ‘Willem de Zwijger was een opportunist’
Willem van Oranje wordt de Vader des Vaderlands genoemd, maar is hij ook de grootste Nederlandse held uit de geschiedenis? Ja, zegt 25 procent van de forumdeelnemers. Nee, vind 59 procent. ‘Willem was een kundig politicus, een slimme pragmaticus, een intelligente opportunist. Soit. Maar een held? Nee, dank u,’ zo...
INTERVIEW: ‘Spionage was Chapmans redding’
‘Eddie Chapman was een calculerende opportunist,’ zegt Times-journalist Ben Macintyre, ‘maar hij heeft ook enorme risico’s genomen voor zijn land.’ In het boek Agent Zigzag beschrijft Macintyre hoe de geboren boef Chapman (1914-1997) tijdens de Tweede Wereldoorlog de Engelsen aan belangrijke informatie hielp, terwijl de Duitsers geloofden dat hij aan hun kant stond. Macintyre heeft...
ONDERZOEK: Karels verbeterslag
Aan het eind van de achtste eeuw lanceerde Karel de Grote een grootscheeps hervormingsprogramma dat tot doel had zowel het bestuurlijke als het religieuze peil van het Frankische Rijk te verhogen. Tussen de wereldlijke en kerkelijke organisatie werd in de vroege Middeleeuwen nauwelijks onderscheid gemaakt. Beide waren volgens Karel dringend toe aan correctio (correctie) en...
