Alle artikelen
Voor sommige mensen zit de wereld heel eenvoudig in elkaar. In de ogen van fanatieke gelovigen is hún geloof de enige manier om van de wereld een betere plek te maken; in de ogen van fanatieke ongelovigen is religie weinig minder dan de bron van álle Kwaad. Beide categorieën zullen ongetwijfeld moeite hebben met God in de oorlog van Jan Bank, voormalig hoogleraar vaderlandse geschiedenis in Leiden. Hierin beschrijft hij welke rol de christelijke kerken van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben gespeeld.
Fundamentalistische christenen van welke richting dan ook zullen het maar niets vinden dat aandacht wordt besteed aan andere denominaties dan de hunne, en radicale atheïsten willen slechts horen dat die rol door en door verwerpelijk is geweest. De kerk heeft immers nooit gedeugd: van de Inquisitie via het zwijgen van de paus tijdens de moord op de Joden tot aan de het grootschalig seksueel misbruik van kinderen – volgens sommigen is het één lange aaneenschakeling van gruwelen en schijnheiligheid.
Omdat de wereld doorgaans aanzienlijk ingewikkelder in elkaar zit dan fanatici denken, is ook het beeld dat Bank schetst allesbehalve eenduidig. Een van de belangrijkste oorzaken hiervan is dat het boek heel breed is opgezet, en zich richt op de landen van het Europese vasteland die werden geconfronteerd met totalitaire regimes en/of een buitenlandse bezetting. De landen die na 1917 communistisch werden vallen hier dus ook onder, en als gevolg hiervan moest Bank aandacht besteden aan verschillende christelijke godsdiensten: de rooms-katholieke kerk, de oosterse orthodoxie en het protestantisme (met het lutheranisme en calvinisme als hoofdstromingen).
Bovendien benadrukt hij dat in de negentiende eeuw de kerken dikwijls een belangrijke rol speelden bij de vormgeving van de natiestaat, zodat er grote verschillen waren tussen de positie en de rol van specifieke kerken in verschillende landen. Zo leek het Nederlandse katholicisme slechts zeer ten dele op het Poolse. Daarnaast maakte het veel uit of het totalitaire regime ‘inheems’ was of werd opgedrongen door een buitenlandse bezetter, terwijl er tevens grote verschillen waren tussen de bezettingsregimes in de diverse landen.
Hoewel Bank zich blijkens de ondertitel lijkt te beperken tot de Tweede Wereldoorlog, is het tijdvak dat hij heeft bestudeerd aanzienlijk groter. Hij begint zijn boek met de gevolgen van de communistische machtsovername in Rusland in oktober 1917, en ook daarvan schetst hij de voorgeschiedenis. Dat hij uitgebreid ingaat op de bestrijding van godsdienst in de Sovjet-Unie is zonder meer terecht, aangezien juist de dreiging van het ‘goddeloze’ communisme een rol speelde zowel bij de opkomst van het Italiaanse fascisme en het Duitse nationaalsocialisme als bij de reactie van de kerken op deze ‘rechtse’ totalitaire bewegingen. Hoewel de fascistische en nationaal-socialistische ideologieën in essentie antichristelijk waren, zagen veel kerkleiders en gelovigen in deze regimes wel een noodzakelijke ‘dam’ tegen de communistische revolutiedreiging. Hoewel er ook gelovigen waren die enthousiast fascist of nazi werden, zag een grote groep hierin toch vooral een ‘kleiner kwaad’.
Dat dit kleinere kwaad al snel een heel groot Kwaad bleek te zijn, drong niet tot alle christenen door, en zeker niet bij iedereen even snel. Hoe er werd gereageerd op de wreedheid en onmenselijkheid van vooral het nationaal-socialisme hing sterk af van de nationale omstandigheden, specifieke inhoud van het geloof, maatschappelijke positie en de vraag tegen welke bevolkingsgroepen bepaald beleid gericht was. Een bekend voorbeeld is het optreden van de katholieke bisschop van Münster, graaf Clemens August von Galen, die zich openlijk uitsprak tegen het T4-programma – de ‘euthanasie’ op ruim 70.000 geestelijk gehandicapten en psychiatrisch patiënten –, waarna deze moordactie (tijdelijk) werd gestopt. Tegen de Jodenvervolging heeft Von Galen later niet duidelijk geprotesteerd.
Hoewel de wijze waarop vanuit christelijke kring op de Jodenvervolging werd gereageerd per land en kerkgenootschap verschilde – waarbij Nederland er gunstig uit sprong –, speelden over het algemeen drie negatieve factoren een rol. Om te beginnen was er een lange theologische traditie die de Joden zag als degenen die Christus ter dood hadden laten brengen, en dus ‘deïcide’ (godsmoord) hadden gepleegd. Ten tweede had het feit dat Joden heel lang geen of beperkte burgerrechten hadden gehad ertoe geleid dat ze in bepaalde beroepssectoren (geneeskunde, rechten, journalistiek) oververtegenwoordigd waren, wat tot veel afgunst leidde. En tot slot leefde heel sterk het idee dat in de socialistische en communistische bewegingen disproportioneel veel Joden actief waren.
Bank besteedt niet alleen aandacht aan de houding van kerkleiders – zoals die van paus Pius XII, wiens aarzelende en zwalkende beleid hij kritisch beschrijft –, maar ook aan daadwerkelijke hulp aan Joden door christelijke geestelijken en leken. Hoewel sommigen aanvankelijk niet vrij van antisemitisme waren, heeft een groot aantal christenen Joden laten onderduiken of geholpen te vluchten, waarbij niet weinigen dit met de dood hebben moeten bekopen. Duidelijk is wel dat een openlijke veroordeling van de vervolging door kerkleiders een positief effect had op de mate van verzet.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
God in de oorlog. De rol van de Kerk in Europa 1939-1945
Jan Bank
727 p. Balans,
€ 49,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
BOEKEN: Jan Bank – God in de oorlog
Voor sommige mensen zit de wereld heel eenvoudig in elkaar. In de ogen van fanatieke gelovigen is hún geloof de enige manier om van de wereld een betere plek te maken; in de ogen van fanatieke ongelovigen is religie weinig minder dan de bron van álle Kwaad. Beide categorieën zullen ongetwijfeld moeite hebben met God...
BOEKEN: Paul Luykx – Heraut van de katholieke herleving. Gerard Brom 1882-1959
Was Gerard Brom met al zijn functies en activiteiten als hoogleraar kunstgeschiedenis en Nederlandse letterkunde ook een groot geleerde? Het antwoord op die vraag raakt wat ondergesneeuwd in de duizend pagina’s dikke biografie van deze emancipator van het katholieke openbare leven, geschreven door de Nijmeegse historicus Paul Luykx. Broms familie was welvarend,...
BOEKEN: Ronald C. Rosbottom – Toen het licht uitging in Parijs
Parijs is tijdens de Tweede Wereldoorlog niet belegerd, zoals Leningrad. Parijs is ook niet gebombardeerd, zoals Londen, noch vond er een grote opstand plaats, zoals in Warschau. In Parijs is tussen 1940 en 1944 relatief weinig gebeurd. Waarom dan toch een boek van ruim 500 bladzijden over deze stad tijdens de Duitse bezetting? Simpel: omdat...
BOEKEN: Eric Duivenvoorden – Rebelse jeugd, Niek Pas – Provo!
Onder gebrek aan aandacht heeft de criminoloog Wouter Buikhuisen nooit te lijden gehad. Toen hij in januari 1965 promoveerde op Achtergronden van nozemgedrag, stonden de kranten meteen vol van de door hem uitgevonden ‘provo’. Omdat Buikhuisen niet geïnteresseerd was in de ‘haardos’ of de kledingkeuze van de bestudeerde nozems, maar wel in hun ‘onmaatschappelijke’ gedrag,...
BOEKEN: Wolfram Pyta – Hitler, Leitfaden für britischen Soldaten in Deutschland 1944
Dat Hitler buitengewoon breedsprakig was, verleidt veel biografen ertoe om ook veel woorden te gebruiken. Wolfram Pyta is op deze regel geen uitzondering. Hij wil Hitlers kunstenaarschap verbinden met zijn functioneren als politicus en veldheer. Hij heeft in Hitler tal van onbekende bronnen boven water gebracht, maar slaagt er niet in om in 600 pagina’s...
SIGNALEMENTEN FILM: The Last Wolf
The Last WolfJean-Jacques AnnaudVanaf 2 juli in de bioscoop De Franse regisseur Jean-Jacques Annaud maakte eerder The Name of the Rose (1986), de verfilming van Uberto Eco’s filosofische thriller over de Middeleeuwen, Seven Years in Tibet (1997), over de Chinese bezetting van Tibet, en Enemy at the Gates (2001), over de slag bij Stalingrad. En nu...
FILM: Belle
Bij de wereld die Jane Austen heeft beschreven, denken we aan jonge vrouwen uit de Britse elite, die vastgesnoerd in het korset van hun tijd op zoek zijn naar een huwelijkspartner. Dat deze vrouwen blank zijn, nemen we als vanzelfsprekendheid aan. In de achttiende eeuw was de Engelse bevolking weliswaar niet volledig blank – in...
TENTOONSTELLING: DOMUnder Utrecht
Toeristen in Utrecht kunnen natuurlijk de Domtoren beklimmen, maar ze kunnen ook een paar meter onder het straatniveau afdalen naar een van de rijkste archeologische vindplaatsen van het land. Daar liggen de sporen van 2000 jaar bewoning. Generatie op generatie heeft lagen bebouwing op elkaar gestapeld, en de overblijfselen daarvan zijn tegenwoordig te bezichtigen op...
Een generatie verraden?
In de stille vakantieweken baarde de dichter Gerrit Komrij enig opzien met een lezing onder de titel ‘Het verraad van mijn generatie’. De generatie, aldus Komrij, van mei 1968, die in Nederland werd vertegenwoordigd door de provo’s en Hitweek. Die generatie beloofde de wereld te vernieuwen en een paradijs op aarde te scheppen. Daartoe ging...
De DDR in 13 voorwerpen
Met de Duitse hereniging in 1990 kwam er een eind aan de DDR. In de 41 jaar van zijn bestaan ontwikkelde het land een eigen industrie en een eigen stijl. Een korte geschiedenis in voorwerpen. BoodschappennetjeDe starre planeconomie van de DDR veroorzaakte een chronisch gebrek aan alledaagse consumptiegoederen. Als een gewild artikel verkrijgbaar was, vormde...
Ad van Liempt over Nederland valt aan
Wat bezielde Nederland om vlak na de Duitse bezetting een oorlog te beginnen in Indonesië? Over deze intrigerende vraag heeft Ad van Liempt een boek en een televisieprogramma gemaakt. Op 21 juli zendt de NTR Nederland valt aan uit op Nederland 2. Van Liempt is gedreven. ‘Zolang de onderste steen niet boven is, blijft dit onderwerp leven.’...
Willem II en de Slag bij Waterloo 1815
De prins van Oranje, de latere Willem II, had zich heldhaftig gedragen tijdens de Slag bij Waterloo, vonden de Nederlanders. ‘Ik had het lot van Europa in handen,’ zei hij zelf. Maar de Engelsen waren blij dat hij gewond raakte, zodat hij niet meer blunders kon begaan. De prins van Oranje is lang, hoogblond en...
