In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand Jan van der Putten, die tijdens zijn werk als verslaggever werd geconfronteerd met een universeel verschijnsel: ‘Vaak geeft grof geweld de doorslag, niet de rede en het verstand.’
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u onbeperkt toegang tot HN Actueel? U bent al lid vanaf €1,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?
‘Die heb ik ervaren nadat ik in 1980 een aanslag had overleefd tijdens de burgeroorlog in El Salvador. Als correspondent heb ik menig bloedbad gezien, maar dit was mijn heftigste ervaring. Het scheelde een haar of ik was er niet meer geweest. Op het moment zelf handelde ik volkomen rationeel. De emotionele weerslag kwam later: hoe bestond het dat twee idioten mij hadden geprobeerd te vermoorden? Ik had ze toch niets aangedaan?’
Wat was er gebeurd?
‘Ik beschrijf het in mijn boek Tijd van illusies, dat gaat over de vaak traumatische gebeurtenissen die ik in veel landen heb meegemaakt. Twee dagen voor die aanslag hadden we in San Salvador de – in een bloedbad geëindigde – begrafenis gefilmd van de vermoorde aartsbisschop Romero. Ik was met een cameraploeg van de VARA ergens gaan eten. Toen we wegreden werd onze huurauto beschoten door twee zwaar bewapende politieagenten. Het spervuur uit hun automatische geweren ratelde maar door. Achter het stuur maakte ik me zo klein mogelijk, tot ik goddank een zijstraat kon inschieten en we buiten schot waren. Maar mijn collega’s Frank en Ruud op de achterbank waren gewond geraakt. ’s Nachts in mijn hotelkamer werd het me te veel. Mijn ratio heeft me toen gered. Ik besefte dat het in de loop van de geschiedenis altijd zo is gegaan: mensen halen hun gelijk niet met argumenten, maar met kogels. En ik was van die wet getuige geweest, zij het met haast fatale afloop.’
Een historische sensatie?
‘Jazeker. Ik had een elementair verschijnsel in de wereldhistorie meegemaakt: vaak geeft grof geweld de doorslag, niet de rede en het verstand.’
Heeft dit uw kijk op de wereld beïnvloed?
‘Tot op de dag van vandaag zie je het gebeuren. Nu weer proberen de Israëliërs hun gelijk te halen door puur geweld. Maar ik zie het ook terug in de wijze waarop mensen hun belangen verdedigen. De staatsgreep in Chili in 1973 is een goed voorbeeld. Vóór de coup verklaarden de rechtse en de centrumpartijen zich tot verdedigers van de Chileense democratie. Maar toen de democratisch gekozen socialistische president Salvador Allende tegen hun belangen inging, waren deze partijen binnen de kortste keren bereid om de democratie om zeep te helpen, en generaal Pinochet aan de macht te brengen die met veel geweld gehakt maakte van de democratie.’
Had u niet het idee: de democratie is in Zuid-Amerika kwetsbaar omdat dat continent een minder diepgewortelde democratische traditie kent?
‘Nee, want ik wist heel goed dat Europa de laatste duizend jaar vrijwel voortdurend in oorlog is geweest. Ik ben geboren aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, toen er toch weinig reden was voor Europa om zich superieur te voelen vanwege de prachtige democratische instellingen.’
Nederlanders zijn ook vatbaar voor antidemocratisch gedachtegoed?
‘De antidemocraat kan schuilen in iedereen, en als dat zo uitkomt kan die verscholen antidemocraat uit zijn hol kruipen. Dat is niet aan een land gebonden. Hoe vaak heb ik als correspondent niet gehoord: “Ja, maar zoiets is typisch Latijns-Amerika. Maffiamoorden? Heel erg, maar dat kan alleen maar in Italië.” Als de omstandigheden rijp zijn, dan kunnen verschrikkingen zoals ik die haast overal elders in de wereld heb meegemaakt, ook Nederland treffen.’
Wie zijn de verdedigers van de democratie?
‘Ik weet hoe rampzalig ieder ander systeem kan uitpakken. Ik heb gezien waar de burgeroorlogen in Midden-Amerika op zijn uitgelopen. Keer op keer heb ik de mensen exact de verkeerde leider zien volgen. Ik probeer lessen uit de geschiedenis te trekken. Loop dus nooit achter populisten aan. Ze kunnen én willen hun grote beloftes zelden waarmaken.’
Jan van der Putten
(1941) studeerde klassieke letteren aan de Universiteit Leiden, en promoveerde in 1970 op een proefschrift over de laat-Latijnse schrijver Arnobius. Voor zijn promotieonderzoek verbleef hij in 1968 aan de Sorbonne in Parijs, en werd daar correspondent voor dagblad De Tijd. Van der Putten was correspondent van onder andere NRC Handelsblad, de Volkskrant en De Groene Amsterdammer in Latijns-Amerika, Italië, China en Israël, waarover hij zeventien boeken schreef. Zijn boek Tijd van illusies. Mijn kleine geschiedenis van de wereld (456 p. Querido Facto, € 29,99) is recent verschenen. Daarin bespreekt hij de crises waarvan hij getuige is geweest en de huidige wereldcrisis.
Openingsafbeelding: Chileense carabineros nemen lijfwachten van president Salvador Allende gevangen tijdens de coup van Augusto Pinochet, 11 september 1973. Bron: Getty Images.
