Rode lijnen zijn meestal van elastiek

Het is aantrekkelijk om de oorsprong van de rode lijn te verbinden met Julius Caesar die in 49 v.Chr. de Rubicon overstak. Deze rivier dankte zijn naam aan rode (rubeus) modder. Maar de streep in het zand veranderde pas in de twintigste eeuw in een rode lijn. Of dat te maken had met rode lijnen op landkaarten of met het rode gebied van de toerenteller in auto’s en vliegtuigen, blijft een beetje gissen. 

Feit is wel dat de Israëlische regering als eerste het begrip ‘rode lijn’ in de mond nam in het diplomatieke verkeer. In 1975 verklaarde minister van Buitenlandse Zaken Yigal Allon in het licht van vredesbesprekingen in het Midden-Oosten dat Washington een rode lijn had getrokken: Amerika zou Israël nooit opofferen voor steun van Arabische landen. 

Sindsdien zijn er talloze rode lijnen getrokken, vooral door Amerikaanse presidenten. George Bush senior waarschuwde zijn Servische collega Slobodan Milosevic in 1992 om Kosovo met rust te laten. Zijn zoon dreigde in 2006 Noord-Korea met maatregelen wanneer het land nog meer ballistische raketten zou afvuren. In beide gevallen trok de tegenpartij zich er niets van aan. 

Het bekendste voorbeeld is Barack Obama, die het Syrische regime in 2012 waarschuwde: ‘een rode lijn is wanneer we een heleboel chemische wapens zien rond bewegen of worden gebruikt. Dat zou mijn berekening veranderen.’ Met een chemische aanval op een wijk van Damascus stapte Assad in 2013 over de rode lijn, maar Obama greep niet in. Via diplomatieke weg kwam een VN-missie onder leiding van de Nederlandse diplomate Sigrid Kaag tot stand, die het Syrische chemische wapenarsenaal vernietigde. 

Obama’s rode lijn is het schoolvoorbeeld geworden van hoe je het niet moet aanpakken. Een rode lijn heeft namelijk alleen effect wanneer je als ‘lijntrekker’ een duidelijke omschrijving geeft én consequenties verbindt aan het overschrijden ervan. Obama’s dreigement blonk juist uit in onduidelijkheid. Bovendien moeten de nadelen die de tegenstander ondervindt van het overschrijden van jouw rode lijn groter zijn dan de voordelen. En je moet bereid zijn je dreigement uit te voeren.  

Kijkende naar de Amerikaanse reactie op de Syrische Burgeroorlog tot dan toe, dacht Assad dat hij wel weg kon komen met het gebruik van chemische wapens. En inderdaad, Obama ging eerst naar het Congres om toestemming te vragen voor militair ingrijpen. 

De meeste rode lijnen in de recente geschiedenis voldoen niet aan de vier bovengenoemde voorwaarden. Neem bijvoorbeeld het oorlogsultimatum dat de Britten en de Fransen stelden na de Duitse invasie van Polen in 1939. Het was Hitler tijdens de Conferentie van München in 1938 duidelijk geworden dat zij nog niet klaar waren voor een oorlog én dat ze geen front met de Sovjet-Unie zouden vormen (dat deed hij zelf met het Molotov-Ribbentroppact). Hitler was ervan overtuigd geraakt dat hij de oorlog zou winnen en zette door. 

De Cubacrisis van 1962 lijkt op het eerste gezicht een voorbeeld van een succesvolle rode lijn. De Amerikaanse president John F. Kennedy stelde een zeeblokkade in om Sovjetschepen met kernraketten op weg naar Cuba tegen te houden en Nikita Chroesjtsjov haalde vervolgens bakzeil.

Maar de hele crisis was juist het gevolg van onduidelijke Amerikaanse uitspraken over de consequenties die militaire steun van de Sovjet-Unie aan Cuba zou hebben. Kennedy was bovendien in de ogen van Chroesjtsjov een jong broekie die een invasie in Cuba had verprutst, zich onder tafel had laten kletsen tijdens een top in Wenen, en de bouw van de Berlijnse Muur geen strobreed in de weg had gelegd. 

Chroesjtsjov dacht dat hij ook wel weg zou kunnen komen met wat hij zelf grappend ‘een stekelvarken in de broek van Uncle Sam gooien’ noemde. Het werd pas menens voor de Sovjetleider toen Kennedy op 22 oktober 1962 in een televisietoespraak onomwonden een duidelijk en geografisch afgebakend ultimatum stelde, en de Amerikaanse marine vervolgens fysiek patrouilleerde op die lijn. 

De geschiedenis toont vooral aan dat rode lijnen bijna altijd een averechts effect hebben. De tegenstander weet precies hoever hij wél kan gaan. Hitler, Chroesjtsjov en Assad hebben laten zien dat je een rode lijn kunt testen en oprekken. Daardoor blijken die vaak van elastiek, net als Bidens rode lijn in Rafah. 

Zelfs de ettelijke rode lijnen die de Russische president Vladimir Poetin de afgelopen jaren trok in verband met de oorlog in Oekraïne bleken, als het erop aankwam, niet zo onoverkomelijk. De ironie wil dat juist de Russen daarvoor een uitdrukking hebben uit de Sovjettijd: ‘China’s laatste waarschuwing’. Mao stuurde in de jaren vijftig en zestig namelijk maar liefst 900 ‘laatste’ waarschuwingen naar Washington vanwege Taiwan. 

Tot slot nog even terug naar de Cubacrisis. Die leert namelijk ook nog een andere les ten aanzien van de rode lijn. Naast het brinkmanship voor de bühne vond achter de schermen koortsachtig diplomatiek overleg plaats. Pas veel later kwam naar buiten dat Kennedy aan Chroesjtsjov had beloofd om Castro verder met rust te laten en Amerikaanse kernraketten weg te halen uit Turkije. 

Een rode lijn is op zichzelf namelijk niet zo nuttig en werkt dus vooral averechts. Als je al een streep in het zand trekt, moet dat onderdeel zijn van een uitgebreider diplomatiek instrumentarium. Het is een delicaat staaltje evenwichtskunst, waarbij je tegelijkertijd moet tonen dat je bereid bent om je dreigement waar te maken. Want wie alleen een rode lijn trekt, hoopt eigenlijk vooral niets te hoeven doen.