Josephine Baker was een diva met een hart 

De Parijse boulevardpers raakte niet uitgeschreven over de extravagante Zwarte Venus, de Koningin van de Nacht, die overdag over de Champs-Élysées flaneerde met haar cheeta en zich omringde met vele beroemde bewonderaars. Een van hen, de in Parijs woonachtige Amerikaanse schrijver Ernest Hemingway, noemde haar ‘the most sensational woman anybody ever saw’. Paparazzi vochten om haar foto, fans smeekten om een handtekening en bedrijven hoopten haar naam aan hun product te verbinden. Zo kwamen onder meer een speciale Josephine Baker-haargel en een Josephine Baker-speelpop op de markt. Haar in 1927 verschenen memoires vlogen de boekwinkels uit en de in hetzelfde jaar uitgebrachte film La Sirène des tropiques was een enorm kassucces. 

Maar behalve een sensatie, was zij voor velen ook een symbool van verregaande decadentie of zelfs van schandalig gedrag. In veel commentaren op haar spectaculaire opkomst gingen onversneden racisme, kritiek op de massacultuur en een algeheel cultuurpessimisme hand in hand. Het verschil in waardering was goed te zien in  Nederlandse kranten die over de ‘Parijse curiositeit’ verslag deden. Zo keerde de verslaggever van De Telegraaf wild enthousiast terug uit de Lichtstad: ‘Wie de Vièrge Noire zag dansen ondergaat ineens den polsslag van onzen tijd,’ heette het jubelend. Daarentegen had de reporter van het deftige Haagse dagblad Het Vaderland ‘een naren smaak’ in zijn mond nadat hij een show van Josephine Baker bezocht. ’Is dit een laatste verschijnsel van het in den oorlog begonnen ziekteproces, dat ons oude werelddeel nog door moet maken, om eindelijk weer gezond te worden? Of is het een onmiskenbaar teken van niet meer op te houden verval?’ vroeg hij zich af. In de katholieke pers ten slotte belichaamde de ‘schaamteloze negerdanseres’ de heidense poel des verderfs waarin een door God verlaten cultuur zou eindigen. 

Hoe controversieel Josephine Baker was, bleek tijdens de geruchtmakende tournee die ze in 1928 door Europa maakte en waarbij zij ook Nederland aandeed. Overal waar ze kwam stonden duizenden enthousiaste fans langs de kant van de weg, maar waren er ook felle protesten en petities tegen haar komst. In Nederland bleef het protest beperkt tot redactionele commentaren en ingezonden brieven, maar in Boedapest, Wenen en Zagreb gooiden woedende demonstranten stinkbommen op het podium. En in München werd haar show na een protestcampagne van extreem-rechtse politici afgeblazen.  

In de nationaal-socialistische propaganda bleef Josephine Baker ook nadien de belichaming van een door rassenvermenging decadent en ontaard geraakte cultuur. Racistische vooroordelen en stereotyperingen bedierven ook haar terugkeer in de Verenigde Staten in 1936: ze mocht er niet eens in hetzelfde hotel verblijven als haar witte manager ‘om de gasten uit de zuidelijke staten niet te bruuskeren’. Overigens kreeg ze ook kritiek uit de zwarte gemeenschap, omdat ze met haar wilde dansstijl en bananenrokje sommige stereotypes juist zou bevestigen. 

Eind jaren dertig had Josephine Baker weliswaar de status van wereldster, maar nog lang niet die van heldin van de Franse natie. De Tweede Wereldoorlog veranderde dat. In september 1939, kort na de Duitse inval in Polen, kreeg Baker bezoek van Jacques Abtey, een medewerker van de Franse inlichtingendienst, het zogeheten Deuxième Bureau. Als celebrity was Josephine Baker een graag geziene gast op ambassadefeestjes, waar ze met haar charmes vele hooggeplaatste diplomaten en officieren om haar vinger wist te winden. Om indruk te maken en hun gewichtigheid te illustreren waren ze bij de Frans-Amerikaanse beroemdheid loslippiger dan bij wie dan ook. Kon zij die vaardigheden niet ook toepassen om gevoelige informatie los te krijgen? Uit liefde voor haar tweede vaderland, maar ook uit afkeer van het racisme van de nationaal-socialisten, ging Baker in op het voorstel. Zo wist ze Japanse en  Italiaanse diplomaten flarden kostbare informatie te ontfutselen die enig licht wierpen op de oorlogsplannen van deze landen.  

Nadat de Duitse Wehrmacht ook Frankrijk was binnengevallen verschanste Baker zich in het drie jaar eerder gekochte Château des Milandes in de Dordogne. Behalve aan haar menagerie exotische huisdieren – waartoe behalve een cheeta ook enkele apen behoorden – bood ze er onderdak aan vluchtelingen en verzetsstrijders. Ook stond ze toe dat het Franse verzet er wapens en zendapparatuur verborg. Toen een groep Duitse militairen onverwachts langskwam voor een inspectie, poeierde ze hen met stalen zenuwen af.  

Jacques Abtey meldde zich weer bij haar met een tamelijk roekeloos plan om geheime documenten het land uit te smokkelen en te overhandigen aan de naar Engeland gevluchte ‘vrije Fransen’ van generaal Charles de Gaulle. De overdracht diende te gebeuren in het neutrale Portugal, waar ‘la Baker’ enkele optredens had gepland. Abtey zou haar bij de reis vergezellen, zogenaamd als haar manager. Het plan pakte precies zo uit als Abtey had verwacht. De douaniers bleken zo betoverd door de verschijning van de wereldberoemde diva en haar cheeta dat ze vergaten haar vele koffers vol kostuums en veren goed te doorzoeken. Juist haar extravagante verschijning en sterrenstatus bleken een perfecte dekmantel voor smokkeloperaties.  

Toen de Franse grond hun te heet onder de voeten werd, vertrokken Abtey en Baker naar Marokko, waar ze zo goed en zo kwaad als het kon hun inlichtingenwerk voortzetten. Door een ernstige infectie was Josephine echter lange tijd gekluisterd aan haar hospitaalbed in Casablanca. Eenmaal hersteld zou ze vooral optredens verzorgen voor de Britse, Amerikaanse en Franse troepen die waren gelegerd in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Zo werd ze wederom geconfronteerd met het diepgewortelde racisme van haar geboorteland: in het Amerikaanse leger golden zwarte GI’s  nog steeds als tweederangs soldaten die in aparte bataljons dienden. Naar eigen zeggen beloofde Baker de Afro-Amerikaanse soldaten dat ze als Adolf Hitler eenmaal was verslagen, al haar aandacht zou richten op de strijd tegen de racistische segregatie in de Verenigde Staten.  

Ze hield woord. Na de oorlog liet ze vrijwel geen gelegenheid onbenut om te protesteren tegen de onderdrukking van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten. ‘Amerika is geen vrij land. Ze behandelen zwarten als honden,’ zei ze in een interview in 1952. Haar tweede tournee in de Verenigde Staten stond vrijwel geheel in het teken van haar aanhoudende strijd tegen de segregatie. Misschien nog wel trotser dan op de verschillende Franse onderscheidingen die ze vanwege haar spionagewerk had gekregen, was zij op haar uitverkiezing tot ‘Vrouw van het Jaar’ door de Amerikaanse burgerrechtenorganisatie NAACP.   

Voor de FBI, die door J. Edgar Hoover werd geleid, was haar inzet voor gelijkberechtiging voldoende reden om haar wegens mogelijk communistische sympathieën nauwlettend in de gaten te houden. Op 28 augustus 1963 sprak Josephine, gestoken in het uniform van het Vrije Fransen-leger, de 250.000 deelnemers aan de Mars op Washington toe als een soort voorprogramma van Martin Luther King, die er zijn befaamde ‘I have a Dream’-speech hield.  

In haar privéleven probeerde ze de droom van Martin Luther King in praktijk te brengen door liefst twaalf kinderen uit verschillende werelddelen te adopteren en groot te brengen op Les Milandes. Met de Nederlandse kinderboekenschrijver Piet Worm schreef zij een boek over haar ‘regenboog-kinderen’. ‘Zij zijn het levend bewijs, dat alle rassen, alle mensen op aarde als broer en zus gelukkig met elkaar kunnen leven,’ stond in het voorwoord. Op de onverdeelde aandacht van hun pleegmoeder konden zij helaas niet rekenen. Door haar zeer luxueuze levensstijl kwam Baker in geldproblemen, waardoor ze verschillende malen noodgedwongen een comeback maakte. In 1975, na haar zoveelste afscheidsconcert in Parijs, kreeg ze een hersenbloeding en overleed ze op 69-jarige leeftijd.