Garibaldi was de verlosser van Italië

Vanzelfsprekend valt er genoeg af te dingen op het waarheidsgehalte van de man en zijn mythe, maar dat is niet de bedoeling van dit artikel. Interessanter is het hoe dat heldendom tot stand kwam en bijdroeg aan de eenwording van Italië. Zonder de invloed van de moderne massamedia en een stortvloed aan populaire cultuur rondom de persoon van Garibaldi, zoals liedjes, afbeeldingen en biografieën, had hij die status nooit kunnen bereiken.  

Giuseppe Garibaldi, geboren op 4 juli 1807 in Nice, was de zoon van een welgestelde reder, die op 16-jarige leeftijd als kajuitjongen op Odessa ging varen. In 1833 kwam hij in contact met de partij van Giuseppe Mazzini, La Giovine Italia (Jong Italië). Mazzini’s idealen begeesterden Garibaldi. Hij predikte de eenwording van de Italiaanse laars op liberale geest. Zijn beweging was antiklerikaal en anti-aristocratisch. De oude garde moest plaatsmaken voor de vrije burger. In een verenigd Italië moest die burger kunnen genieten van zijn vrijheid van meningsuiting en drukpers, en van zijn stemrecht. Garibaldi betaalde een forse rekening voor zijn politieke engagement. Hij werd door de koning van Piëmont-Sardinië bij verstek ter dood veroordeeld en vluchtte naar Zuid-Amerika. Daar sloot hij zich aan bij de guerrilla’s van de Rio Grande do Sul, die in 1836 een zelfstandige republiek hadden uitgeroepen. Hij kwam er lotgenoten tegen die Italië eveneens waren ontvlucht. In 1842 ontmoette hij er Anita Ribeiro, zijn eerste vrouw. Ze was achttien jaar en getrouwd toen ze met Garibaldi de benen nam. Een rebellenhuwelijk was geboren.  

In het revolutiejaar 1848, toen in Palermo de eerste opstand uitbrak tegen het reactionaire bewind van het Koninkrijk der Beide Siciliën, keerde Garibaldi terug naar het Italiaanse schiereiland. Hij vocht met zijn vrijwilligersleger in de Alpen tegen de Oostenrijkse bezetting in het noorden van zijn vaderland. Een internationale coalitie van Frankrijk, Oostenrijk en het Koninkrijk der Beide Siciliën wilde het pauselijke gezag van Pius IX in alle luister herstellen. Tegelijkertijd verklaarde het Koninkrijk Piëmont-Sardinië de Oostenrijkers de oorlog. Koning Karel Albrecht wilde de eenwording van Italië tot stand brengen onder zijn gezag. Die Eerste Italiaanse Onafhankelijkheidsoorlog faalde jammerlijk. Door klinkende overwinningen van de Oostenrijkers onder veldmaarschalk Radetzky in de Slag bij Custoza en Novara – Johann Strauss sr. roemde ze in zijn vrolijke Radetzkymars – zag Karel Albert zich gedwongen te abdiceren ten faveure van zijn zoon Victor Emanuel II.  

In december 1848 vertrok Garibaldi naar Rome, om de pas uitgeroepen republiek aldaar te verdedigen. Hij probeerde de omsingeling van Rome door de internationale coalitie te doorbreken met een vrijwilligersleger van 4700 man. Tijdens die exercitie bezweek zijn zwangere vrouw, wellicht door malaria. Anita stierf op 4 augustus 1849. Garibaldi stond er plotsklaps alleen voor in de opvoeding van zijn zonen Menotti en Ricciotti, op dat moment respectievelijk acht en twee jaar oud. Het was de donkerste periode in zijn leven. 

Na het mislukken van de revolutie van 1848 maakte Garibaldi zich los van de liberale Jonge Italianen van Giuseppe Mazzini. Hij committeerde zich aan de constitutioneel-monarchale richting die de Risorgimento met Victor Emanuel II was ingeslagen. Revolutionaire democraten en monarchisten zouden moeten samenwerken om de Oostenrijkers het land uit te jagen. Op die grondslag richtte de banneling Daniele Manin in Parijs de Società Nazionale Italiana (Nationale Sociëteit van Italië) op. Het parool van die organisatie was ‘Viva Verdi’, waarbij het laatste woord stond voor ‘Vittorio Emanuele Re [koning] D’Italia’.  

In Piëmont was ondertussen een realpolitiker opgestaan, die dit momentum in klinkende munt wilde omzetten. Graaf Camillo Benso di Cavour moest weinig hebben van het revolutionaire elan van Garibaldi en zijn volgelingen, maar hij zag in hen een bruikbaar instrument om zijn ambities waar te maken: de eenwording van Italië onder Piëmontees gezag. Garibaldi nam openlijk afstand van Mazzini en sloot zich aan bij de Nationale Sociëteit, vestigde zich op het kleine eiland Caprera en bouwde er een eenvoudig chalet dat hij ‘Casa Bianco’ doopte. Ogenschijnlijk had hij zijn wapens in de wilgen gehangen en richtte hij zich volledig op de opvoeding van zijn zonen. Niets was minder waar, zijn meest glorieuze moment moest nog komen. 

In 1859 verklaarde Piëmont opnieuw de oorlog aan de Oostenrijkers. Cavour durfde dit waagstuk aan omdat hij in het geheim een akkoord met Napoleon III had gesloten, het Verdrag van Plombières. De Franse keizer beloofde met 200.000 manschappen een gezamenlijk front tegen de Oostenrijkers te vormen. Piëmont zou met de inlijving van Lombardije en Venetië het noorden van Italië domineren, terwijl de Pauselijke Staten onder bescherming van Frankrijk het centrum beheersten. Dit was voor Garibaldi het moment om zijn gezapige leven op Caprera vaarwel te zeggen. Hij behaalde met zijn vrijwilligersleger van idealisten, avonturiers en drop-outs een klinkende overwinning bij Varese, terwijl het Frans-Piëmontese leger de Oostenrijkers bij Solferino versloeg. Met verschrikkelijke verliezen, dat wel. De Fransen verloren een kwart van hun manschappen, wat voor Napoleon III aanleiding was zich terug te trekken uit de strijd. 

Ondertussen richtte Garibaldi zich op het zuiden van Italië. Toen in april 1860 in Palermo een heuse volksopstand uitbrak, besloot hij in naam van de koning de oversteek naar Sicilië te wagen. In de nacht van 5 mei 1860 vertrok hij met een vrijwilligersleger van duizend man op twee stoomboten vanuit Genua naar Sicilië. Drie weken later wist hij de eerste havenstad te veroveren. Zijn opmars in het zuiden was ongekend. Op 6 juni 1860 gaven de troepen van koning Frans II der Beide Siciliën zich over. Sicilië werd de springplank naar het vasteland van Italië. Op 7 september trok Garibaldi, zonder een schot gelost te hebben, de straten van Napels binnen. Frans II was de stad ontvlucht en had zich in Gatua gevestigd, zo’n 80 kilometer ten noorden van Napels. 

Het gemak waarmee Garibaldi internationaal en nationaal manschappen wist te werven, waaronder een voltallige Britse en Schotse brigade, had ongetwijfeld te maken met de heldenstatus die de media hem toebedeelden. Kranten als The New York Times en Harper’s Weekly zongen zijn roem. Juist in het midden van de negentiende eeuw waren de massamedia aan een ongekende opmars bezig. Garibaldi beschikte over een onmiskenbaar talent om deze media te bespelen. Zijn beeltenis werd verspreid op postkaarten en prenten, zoals die van Gustave Doré. Journalisten bewonderden de man die hen welwillend te woord stond en hun een blik in zijn zielenleven gunde. Zij beperkten zich niet langer tot de feiten, maar vertrouwden ook hun persoonlijke indrukken aan het papier toe, bijvoorbeeld als ze over het charisma van Garibaldi schreven. Het was New Journalism avant la lettre. Alexandre Dumas was een typisch voorbeeld van zo’n nieuwe broodschrijver.  

Garibaldi was het prototype van de romantische held die hoe dan ook trouw blijft aan zijn geloof in vrijheid en rechtvaardigheid, en die bereid is zijn leven en welzijn op te offeren voor zijn overtuigingen. Hij liet zich weinig gelegen liggen aan maatschappelijke conventies, getuige zijn relatie met Anita Ribeiro. Zij was de amazone, een wapenzuster die als een gelijkwaardige partner naast hem stond in zijn rechtvaardige strijd. Zijn levenshouding riep bij conservatieve tegenstanders de nodige weerzin op, maar zijn liberale aanhangers bewonderden hem mateloos. Er was een kosmopolitisch en liberaal lezerspubliek in Europa opgestaan, dat gretig kennis nam van deze heldenverhalen. Je was voor of tegen Garibaldi. Een tussenweg was er niet.  

In maart 1861 riep het nationale parlement, dat zetelde in de kersverse hoofdstad Turijn, Victor Emanuel II tot eerste koning van Italië uit. Menig patriot van het eerste uur ervoer de proclamatie als een nederlaag. ‘Ik had gehoopt de ziel van Italië op te wekken, maar wat ik vond was een levenloos lijk,’ jammerde Mazzini. Vooral het zuiden van Italië had te lijden onder de afschaffing van de protectionistische maatregelen die zijn industrie in het verleden hadden beschermd. De vrijhandel, een paradepaardje van Cavour, kwam vooral het noorden ten goede. Er vond in het zuiden grootschalig banditisme plaats, gevolgd door belastingoproeren en ontduiking van de dienstplicht. De zuiderlingen bliefden de nieuwe eenheidsstaat niet. 

Garibaldi ondervond het verraderlijke karakter van zijn gelegenheidscoalitie met Victor Emanuel aan den lijve. Toen hij in het voorjaar van 1862 dreigde op te rukken naar Rome, wat onvermijdelijk tot oorlog met Frankrijk zou leiden, werd hij door Italiaanse troepen tegengehouden in de bergen van Aspromonte. Tijdens een schermutseling met zijn landgenoten raakte Garibaldi ernstig gewond door een schotwond aan zijn been. Hij zou nooit meer de oude worden.    

In 1866 hernieuwde Victor Emanuel II zijn strijd tegen de Oostenrijkers. Hij zag zijn kans schoon, toen het Pruisen van Otto von Bismarck het Keizerrijk Oostenrijk de oorlog had verklaard. Victor Emanuel hoopte Venetië en Tirol aan zijn koninkrijk toe te voegen. En Garibaldi ondernam een ultieme poging het pauselijk gezag, dat hij een ‘pestilentie’ voor Italië noemde, ten val te brengen. Ook dit keer was dat tegen het zere been van Piëmont. De oorlog verliep rampzalig voor de Italianen. Alleen Venetië, dat de Oostenrijkers sowieso bereid waren op te geven, werd aan het Italiaanse grondgebied toegevoegd. Garibaldi kreeg na zijn mars op Rome met huisarrest op Caprera te maken. Piëmont vreesde door het optreden van hun eigengereide revolutionair dat de Fransen zouden terugkeren in Rome, wat ook gebeurde. In 1870 kreeg Victor Emanuel de stad alsnog in de schoot geworpen. Maar dat had hij alleen te danken aan de nederlaag van Napoleon III in de Frans-Duitse oorlog. Rome werd de nieuwe hoofdstad, de Italiaanse eenwording was een feit.  

Giuseppe Garibaldi sleet zijn laatste levensdagen op Caprera, ogenschijnlijk op zijn lauweren rustend. Niets is minder waar. Casa Bianca groeide uit tot een toevluchtsoord voor geestverwanten die de verwording van hun idealen met lede ogen aanzagen. Garibaldi ontpopte zich als een uitgesproken criticaster van de monarchie en het politieke systeem in Italië. Hij radicaliseerde, vooral door het lichtend voorbeeld van de Parijse commune in 1870, en riep in manifesten en zijn memoires op tot een verenigd links front in Europa. Hij stierf op 2 juni 1882, 74 jaar oud. Zijn testament luidde: ‘Aan mijn kinderen, mijn vrienden en mijn volgelingen laat ik na: mijn liefde voor vrijheid en waarheid, en mijn haat voor leugens en tirannie.’