Alle artikelen
Wij leven in een aangename wereld. En wij weten het. Ongeveer zo begint het boek van bioloog en geograaf Jared Diamond over de ineenstorting van samenlevingen. Om ten onder te gaan heb je geen waanzin nodig die ineens uitbreekt in razernij. Gewoon stug doorgaan met wat je als cultuur al een hele tijd succesvol doet kan genoeg zijn om de omgeving uit te putten en jezelf het leven onmogelijk te maken. Ineens draaien de motoren niet meer en wapperen de vlaggen niet langer.
Hoe komt het dat samenlevingen – dát, en niet `beschavingen’, is het woord uit de originele ondertitel – instorten? Diamond, auteur van het succesvolle Paarden, zwaarden en ziektekiemen, betoogt dat veel culturen direct na hun hoogtepunt ten onder zijn gegaan. Hun invloed op de natuurlijke omgeving wordt zo groot dat daar niets meer van overblijft. De maatschappij komt onder druk te staan en mensen gaan dood door ellende en oorlog of trekken weg. Plotseling is het afgelopen en resten alleen nog ruïnes.
In een aantal boeiende hoofdstukken beschrijft Diamond de ondergang van enkele geïsoleerde eilandsamenlevingen: Paaseiland, Pitcarin en Henderson in de Stille Oceaan, de kolonies van vikingen aan de kusten van de Atlantische Oceaan, op Groenland en IJsland. Alleen de verhalen over de Anasazi en de Maya’s spelen zich af op het Noord- en Midden-Amerikaanse continent.
Fascinerend is het verhaal van Paaseiland, bekend van de beroemde stenen beelden. Die bewijzen al dat daar ooit een bevolking leefde die wel tot iets in staat was. Maar tegelijkertijd werden zo ongeveer alle dieren en planten er uitgeroeid. Ooit was het eiland bedekt met een dicht bos, maar op een dag moet echt letterlijk de laatste boom gekapt zijn. De bewoners hadden toen niet eens materiaal meer om touwen te maken voor de verplaatsing van de vele stenen beelden die in de groeve nog in aanmaak waren. Dreigende uitputting veroorzaakte conflicten tussen de twaalf bevolkingsgroepen: beelden van de vijand werden doelbewust neergehaald.
Te veel mensen, te weinig middelen – dat is het wel. Maar Diamond wil geen simplistische milieudeterminist zijn en daarom hanteert hij een schemaatje met vijf factoren: milieubeschadiging, klimaatverandering, vijandige buren, bevriende handelspartners (wier steun kan wegvallen) en ten slotte de reactie van een samenleving op dit alles. Eigenlijk kun je dit simpelweg terugbrengen tot de vraag: hoe gaat een samenleving om met de natuurlijke en menselijke omgeving?
Een politiek probleem dus: slaag je erin om een beleid op lange termijn te ontwikkelen, dat schadelijke, maar ondertussen maar al te begrijpelijke individuele en collectieve belangen beteugelt? Diamond wil niet alleen van het verleden leren hoe het fout kon gaan, maar komt ook met drie voorbeelden waaruit zou blijken dat een samenleving wel degelijk bijtijds het roer kan omgooien.
De inwoners van de hooglanden van Nieuw-Guinea – ‘nieuwsgieriger en onderzoekender dan alle andere mensen die ik ooit heb ontmoet’ – plantten heel gericht bosjes casuarina-bomen aan tussen de akkers en schiepen zo een imitatie van het verdwenen regenwoud. De bevolking van het piepkleine eilandje Tikopia doodde op een gegeven ogenblik alle varkens, omdat die een te grote aanslag op de eiwitbronnen deden. En de Japanse shoguns ontwikkelden vanaf de zeventiende eeuw een verstandig bosbouwbeleid. Echt vrolijk word ik echter ook weer niet van deze verhalen als ik lees hoe in alle drie gevallen de bevolkingsgroei nogal hardhandig onder controle werd gehouden – tot aan infanticide toe.
Diamonds les uit het verleden is dus: pak de problemen op tijd aan. We hebben helemaal geen nieuwe technologie nodig, meent hij; het gaat slechts om de politieke wil om oplossingen die al beschikbaar zijn toe te passen. Daarbij besteedt hij grote aandacht aan de druk die consumenten op het bedrijfsleven en de politiek kunnen uitoefenen, maar heeft hij het nauwelijks over internationale politieke samenwerking binnen bijvoorbeeld de Verenigde Naties. De les dat samenlevingen onder druk nogal eens desintegreren, trekt hij niet echt naar mondiaal niveau door.
De wereld is een eiland. En wij weten het.
Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen? door Jared Diamond. 702 p. Spectrum, euro 35,75
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Plotseling is het afgelopen
Wij leven in een aangename wereld. En wij weten het. Ongeveer zo begint het boek van bioloog en geograaf Jared Diamond over de ineenstorting van samenlevingen. Om ten onder te gaan heb je geen waanzin nodig die ineens uitbreekt in razernij. Gewoon stug doorgaan met wat je als cultuur al een hele tijd succesvol doet...
100 jaar Noorwegen
Terwijl de rest van Europa probeert met euro en grondwet dichterbij elkaar te komen, viert Noorwegen dat het land zich een eeuw geleden losrukte van de unie met Zweden. Een klein Noors jongetje ziet de sabel van zijn opa en roept enthousiast dat hij soldaat wordt ”om de hoofden van de Zweden af te hakken”....
Historica
‘Wat doet de welgestelde burgervrouw, na de dagelijksche zorg voor het huisgezin? Weinig maatschappelijks, het is hoogstens eene wandeling bij schoon weder of het afleggen van eene visite, om bij gebrek aan iets beters dagelijks met het kwaadspreken, de jaloerschheid en andere nietigheden den tijd, den kostbaren tijd te dooden.’ Die tekst, schrijft historica Maartje...
Ultieme onzin
Er zijn woorden die een historicus beter kan mijden als hij niet wil verzeilen in de schemerzone tussen geschiedschrijving en quasi-intellectuele bluf. Dat geldt bijvoorbeeld voor de termen ‘genie’ en ‘ultiem’. Het is dus geen gelukkige start voor de vertaling van het boek Human Accomplishment van Charles Murray dat precies deze woorden voorkomen in de...
Het Joodse leven in Gronings Sodom
Een fototentoonstelling over de wederopbouwwijk, een boek over beroemde plaatsgenoten – in heel Nederland houden mensen, archieven en historische verenigingen zich bezig met de plaatselijke historie. Hun initiatieven komen hier aan bod. Deze maand: het rijke joodse leven in vooroorlogs Winschoten. Tot 1974 kon je in de Torenstraat in Winschoten de in omstreken beroemde Echte...
Voetbal is cult geworden
Voetbal is cult geworden en de bovenste lagen van de bevolking identificeren zich er graag mee. Daardoor worden beledigende spreekkoren niet meer geaccepteerd. Tot begin jaren negentig traden politie en overheid vooral hard op tegen het fysieke supportersgeweld. Al decennia beledigen supporters scheidrechters en spelers vanaf de tribune. KNVB en overheid deden echter niets. Zij...
Gezien
Tentoonstelling Behendige zeehelddoor Marieke Prins De tentoonstelling Michiel de Ruyter is terug! in het Scheepvaartmuseum begint met een trap. Bovenaan torent de zeeheld boven de bezoeker uit, in een portret door Karel du Jardin. Michiel de Ruyter (1607-1676) is onbetwist een van onze grootste nationale helden. Waarom eigenlijk? Omdat hij dapper was, en behendig, en...
‘De prins weende meer van opluchting dan van blijdschap’
De negentiende eeuw is hard op weg een volwaardige plaats te krijgen in de Nederlandse geschiedschrijving. Werd er vroeger nog wel eens eenzijdig verwezen naar de duffe geest van Jan Salie en vader Stastok om de eeuw te karakteriseren, dankzij groeiend en boeiend onderzoek komt er steeds meer dynamiek in ons beeld van de eeuw...
‘De prins weende meer van opluchting dan van blijdschap’
De negentiende eeuw is hard op weg een volwaardige plaats te krijgen in de Nederlandse geschiedschrijving. Werd er vroeger nog wel eens eenzijdig verwezen naar de duffe geest van Jan Salie en vader Stastok om de eeuw te karakteriseren, dankzij groeiend en boeiend onderzoek komt er steeds meer dynamiek in ons beeld van de eeuw...
‘Anders doen ze het altijd,’ verklaart het personeel
De afgelopen vijf jaar onderwierp Historisch Nieuwsblad in het zomernummer Nederlandse (en buitenlandse) historische musea aan een kwaliteitstest. Dit jaar test het blad voor het eerst de Nederlandse archieven. U doet historisch onderzoek? U pluist uw familieverleden na, of wilt alles weten over de geschiedenis van uw woonplaats? Dan gaat u naar een archief. Wij...
Twintig jaar Historikerstreit
Twintig jaar geleden ontbrandde in Duitsland de zogeheten Historikerstreit. Was Stalin erger dan Hitler? Was de rassenmoord een antwoord op de klassenmoord? Het waren goede vragen, maar men gaf foute antwoorden, denken historici nu. Op 6 juni 1986 drukte de Frankfurter Allgemeine Zeitung een artikel af van de historicus Ernst Nolte onder de titel ‘Het...
Beeld en Geluid opent nieuwe topattractie
Begin december opent het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (BENG) de ‘Beeld en Geluid Experience’, een publieksattractie in het Media Park in Hilversum. Het instituut beheert als nationaal audiovisueel archief een dagelijks groeiende collectie van radio- en televisieprogramma’s, films en muziek. Met de nieuwe publieksopstelling wordt de collectie voor iedereen toegankelijk. Bij binnenkomst kan...
