Alle artikelen
De Deventer geleerde Gisbert Cuper verzamelde rond 1700 gretig informatie van over de hele wereld. Maar het was moeilijk om die informatie op waarde te schatten, ontdekte Harold Cook toen hij Cupers papieren doorspitte.
Bij de kust van zuidelijk Afrika zwemmen zoogdieren van een voet of twaalf lang, met een hoofd dat doet denken aan een varken en een romp die veel lijkt op die van een mensenlijf. Ze hebben vinnen als die van een schildpad, en een vissenstaart. Al met al zijn ze ‘de meerminnen niet ongelyk’, maar ze kunnen niet praten, alleen fluiten.
Zo vertelde Nic. Almede, een man uit Mozambique, het op 8 februari 1690 bij Kaap de Goede Hoop. Iemand noteerde zijn woorden, in het Nederlands, en de aantekeningen kwamen uiteindelijk in handen van de Deventer hoogleraar Gisbert Cuper (1644-1716). Cuper was een ijverig verzamelaar van kennis en hij moet geïntrigeerd zijn geweest door het verhaal van de ‘meerminnen’.
Tegenwoordig liggen de papieren met het verhaal van Almede in de Koninklijke Bibliotheek (KB), waar ze de aandacht trokken van Harold Cook (Brown University). Als fellow van de KB en het NIAS speurde Cook de afgelopen maanden in duizenden brieven en andere documenten van Cuper. Op 16 januari presenteert hij zijn resultaten in de lezing Assessing the Truth. Correspondence and Information at the End of the Golden Age.
Cook is een kenner van de ontstaansperiode van de moderne wetenschap, in de zeventiende en achttiende eeuw. En Cuper is een sprekend voorbeeld van het nieuwe type geleerde dat in die tijd van zich liet spreken: met een grote honger naar kennis van over de hele wereld. ‘Cuper was geïnteresseerd in bijna alles, maar hij hield zich vooral bezig met mensen uit andere culturen,’ zegt Cook. ‘Hij was een specialist op het gebied van de Oudheid, maar wilde ook alles weten over mensen uit Azië en Afrika.’
Cuper zelf reisde niet veel. Hij begon ooit aan een grand tour, een culturele reis door Europa, maar brak die af toen hij hoogleraar kon worden aan de Illustere School in Deventer. ‘Maar Cuper spoorde anderen wel aan om te reizen en las hun verslagen,’ zegt Cook. ‘Zo kwam hij boven op een grote berg kennis te zitten. De kunstenaar Cornelis de Bruijn, bijvoorbeeld, trok naar Moskou, en vandaar naar Perzië en Nederlands-Indië.’ Tijdens zijn reis maakt De Bruijn tekeningen voor een lijvig boek met uitklapplaten, die Cuper nauwgezet bestudeerde.
Op een van de platen stonden de overblijfselen van het antiek-Perzische Persepolis. Maar toen het boek van De Bruijn uitkwam, verschenen nog twee boeken met afbeeldingen van de ruïnes. En die zagen er heel anders uit dan de tekeningen van De Bruijn. De nauwgezette classicus Cuper had stevige kritiek op De Bruijn, die zich gedwongen zag een verdediging te schrijven. Na uitgebreid overleg besloot Cuper dat De Bruijn het toch bij het rechte eind had.
Het voorval illustreert de problematiek van een onderzoeker in Cupers tijd, net als de aantekeningen over de meerminnen bij zuidelijk Afrika. Verhalen waren er genoeg, maar de waarde ervan was moeilijk te bepalen: ‘Cuper was steeds bezig het waarheidsgehalte in te schatten van de informatie die hij kreeg. Hij ging heel zorgvuldig te werk, maar vaak was het erg problematisch om te achterhalen wat waar was.’
Classicus Cuper ontwikkelde zijn kritische vaardigheden vooral op het terrein van de Oudheid. Hij was een kenner van munten en penningen, en ontving regelmatig verzoeken om hulp bij de interpretatie van inscripties en afbeeldingen. ‘Op dat punt had Cuper veel te bieden,’ zegt Cook. Het maakte hem tot een aantrekkelijke correspondent, en zo wist Cuper een positie te veroveren in de ‘Republiek der Letteren’: het internationale netwerk van geleerden en nieuwsgierigen die onderling brieven schreven en kennis uitwisselden.
Cuper was een van de knooppunten in dat netwerk. Hij bouwde interessante relaties op en correspondeerde onder meer met de grote filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz. Maar veruit de meeste brieven wisselde hij met de Amsterdammer Nicolaes Witsen (1641-1717), zoon uit een vooraanstaande familie.
Ook uit hun briefwisseling blijkt hoe moeilijk het was informatie te wegen: ‘Witsen had bijvoorbeeld een reproductie van een prent van Andreas Cleyer, de hoofdarts van de VOC in Batavia. Daarop stond een mens uit Papoea-Nieuw-Guinea: naakt, met een kleine staart.’ Witsen stuurde een kopie van de afbeelding naar Cuper en er volgde een discussie. ‘Ze kenden verhalen over orang-oetans, die een soort bosmensen zouden zijn, met het hele scala aan menselijke emoties. Alleen hadden ze haar en konden ze niet praten.’
Cuper koppelde dat aan verhalen van Hanno, een aristocraat uit Carthago uit de vijfde eeuw voor Christus. ‘Hanno voer langs de kust van Afrika en had verhalen over chimpansees, die volgens hem ook een soort bosmensen waren.’ Cuper concludeerde dat de Papoea daar waarschijnlijk aan verwant was. ‘Hij probeerde steeds informatie uit verschillende richtingen te combineren, om het waarheidsgehalte te testen.’
Cook vermoedt dat Cuper iets vergelijkbaars deed in de politiek. Namens Overijssel zat hij jarenlang in de Staten-Generaal, waar hij onderhandelingen moest voeren. En onderhandelingen draaien, aldus Cook, voor een groot deel om uitwisseling en afstemming van informatie. ‘Maar zodra er politieke belangen of handelsbelangen in het geding zijn, wordt er ook vaak informatie achtergehouden. In de Republiek der Letteren en in de Republiek der Nederlanden werd veel informatie uitgewisseld, maar niet alles werd gedeeld.’
Cook is geïnteresseerd in de verhouding tussen uitwisseling, geheimhouding en onderlinge competitie: ‘Daar zal ik me de komende tijd mee bezighouden.’
Lezing Harold Cook: Assessing the Truth, Correspondence and Information at the End of the Golden Age
Woensdag 16 januari, 20 uur
Koninklijke Bibliotheek, Prins Willem Alexanderhof 5, Den Haag
Entree gratis. Reserveren verplicht, via activiteiten@kb.nl.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
INTERVIEW: ‘Gisbert Cuper zat op een grote berg kennis’
De Deventer geleerde Gisbert Cuper verzamelde rond 1700 gretig informatie van over de hele wereld. Maar het was moeilijk om die informatie op waarde te schatten, ontdekte Harold Cook toen hij Cupers papieren doorspitte. Bij de kust van zuidelijk Afrika zwemmen zoogdieren van een voet of twaalf lang, met een hoofd dat...
ONDERZOEK: Altijd geld van goede kwaliteit
Buitenlandse economen en kooplieden keken in de zeventiende eeuw vaak met afgunst naar de Republiek der Verenigde Nederlanden, waar de economie een ongekende bloei doormaakte. Ze schreven dat succes vaak toe aan twee dingen: de sluwe en gewetenloze listen van de Hollandse kooplieden én het bestaan van de Amsterdamse Wisselbank. De Wisselbank,...
Spanningen in Hatay
De winkelier in de kustplaats Samandag is helder. Als hij moet kiezen, dan vecht hij voor Assad – voor Syrië. Niet voor Turkije, waar hij woont. En hij is geen uitzondering in de grensprovincie Hatay. Veel Arabische alevieten daar steunen het regime van Assad in Damascus. Zij zien de talloze vluchtelingen uit de Syrische...
Natuur gedijt bij conflict
Officieel zijn Noord- en Zuid-Korea nog steeds met elkaar in oorlog, en dieren en planten profiteren daarvan. De grens is uitgegroeid tot een interessant natuurgebied. Wel is onlangs een aanvraag afgewezen van Zuid-Korea bij de UNESCO om de hele gedemilitariseerde zone tussen de landen tot beschermd natuurgebied te verklaren. Vanaf 1950 bevochten Noord-Korea (bijgestaan door...
LESSEN: ‘Kiezersbedrog hoort er gewoon bij’
Minister-president Mark Rutte wordt kiezersbedrog verweten. De VVD kondigde voor de verkiezingen van 12 september vorig jaar aan de belastingen te verlagen, de hypotheekrenteaftrek voor bestaande gevallen intact te laten en geen euro meer te spenderen aan het failliete Griekenland. Na de gewonnen verkiezingen heeft Rutte deze punten laten vallen en dat wordt hem door...
Tanja Nijmeijer is een vrijheidsstrijdster’
Stelling december: ‘Tanja Nijmeijer is een vrijheidsstrijdster’ Anton van Hoof:‘Ja, zo zie ik haar wel. Je zou haar misschien naïef kunnen noemen, en haar revolutionaire idealen kunnen beschouwen als niet meer van deze tijd. Maar ik geloof wel in de zuiverheid van haar motieven. En ik vind het ook heel nobel dat ze alles voor...
Complottheorieën over de moord op JFK
In 1963 werd John F. Kennedy doodgeschoten. De aanslag had enorme impact en leidde tot verschillende samenzweringstheorieën.
COLUMN: Annejet van der Zijl
‘Geschiedenis voor beginners’ – zo noem ik deze column. En zo zal die blijven heten, zolang me deze mooie plek in Historisch Nieuwsblad vergund is en ik er zelf plezier in heb. Hoezo ‘beginners’, denkt u misschien. Die Van der Zijl draait toch al een tijdje mee in het historisch-literair circuit? En daar hebt u...
COLUMN: Martin Sommer
A.Th. van Deursen heb ik nooit ontmoet, en dat spijt mij zeer. Wel had ik hem twee keer aan de telefoon. De eerste keer zou ik hem iets vragen voor de Volkskrant, mijn werkgever. Ik herinner me een korzelige stem, van iemand die wel wat beters te doen had dan met de Volkskrant praten....
BOEKEN Een krant voor de sociale top
Voordat ik één woord schrijf over Het succes van een kwaliteitskrant, de Leidse dissertatie van historica en universitair docent journalistieke cultuur en media aan de Rijksuniversiteit Groningen Pien van der Hoeven, over de ontstaansgeschiedenis van NRC Handelsblad, eerst een bekentenis. I have to declare an interest, zoals de Engelsen dat zeggen,...
BOEKEN: Slordig schrijven is slordig denken
Frank van der Goes (1859-1939) was een interessante figuur. Als telg van een familie die reeds in de vijftiende eeuw regenten had geleverd behoorde hij tot de elite van het negentiende-eeuwse Amsterdam. Na de dood van zijn vader nam hij diens assurantiebedrijf over, maar ondertussen hield hij zich meer bezig met literatuur, toneel en...
BOEKEN: Van KRO-studio tot standbeeld van Schaepman
Als ik op het Utrechtse Janskerkhof met iemand langs het standbeeld van Willibrord kom, vertel ik graag over de hervormde hoogleraar theologie Arnold van Ruler, die daar ook vaak voorbijwandelde en dan naar eigen zeggen even zijn hoed afnam voor ‘de man op het peerd’ – persoonlijk was hij liever heiden gebleven, maar dankzij...
