Home In Artis gebeurde het

In Artis gebeurde het

  • Gepubliceerd op: 28 maart 2013
  • Laatste update 14 okt 2024
  • Auteur:
    Annemarie Lavèn
  • 3 minuten leestijd
romaNtiscH wAndElEn lAngs dE grotE volIÈrE Aquarel van W. Hekking uit ca. 1868. Afbeelding Stadsarchief Amsterdam

Artis is nu een dierentuin voor iedereen, maar in de negentiende eeuw was het een exclusieve sociëteit met een strikt deurbeleid. Niet het dieren kijken stond centraal, maar internationale wetenschap, lezingen en muziek. Artis was the place to be, zolang de gewone man maar buiten de poort bleef.

Een boekdrukker, een horlogemaker en een makelaar. Het waren weliswaar geen armlastige, maar verder toch gewone burgers die in 1838 besloten tot de oprichting van zoölogische sociëteit Natura Artis Magistra. Binnen een week na de lancering van hun plan hadden ze al 400 intekenaars bij elkaar, die voor 10 gulden per jaar lid wilden worden. Ruim een decennium later was het ledenaantal gestegen naar 2500.

Meer beeldessays lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Onder de leden waren patriciërs, maar het waren vooral gegoede burgers. Ze verdienden geld als water met koloniale handel of het bankwezen. Ondanks hun dikke portemonnee kwamen ze niet in aanmerking voor lidmaatschap van de bestaande, oudere genootschappen.

bezoekers kunnen de papegaaien van heel dichtbij bewonderen
Bezoekers kunnen de papegaaien van heel dichtbij bewonderen. Bron: Stadsarchief Amsterdam.

Bij Artis wel. Daar vormden ze een eigen sociëteit voor de nieuwe, burgerlijke elite. Dankzij de rijke leden kon Artis in 1839 zijn eerste grote collectie dieren aankopen voor maar liefst 34.000 gulden. Ook werd telkens meer grond aangekocht, zodat Artis binnen drie decennia enorm in omvang toenam.

In 1892 slotEn
ArtIs En dE gEmEEntE AmstErdAm
EEn ovErEEnkomst: AllE In ArtIs
gEstorvEn dIErEn kwAmEn tEr
bEschIkkIng vAn ondErwIjs En
ondErzoEk Schilderij van Lodewijk
Ignatius Stracké uit 1886. Afbeelding UvA/
Artisbibliotheek
In 1892 sloten Artis en de gemeente Amsterdam een overeenkomst: alle in Artis gestorven dieren kwamen ter beschikking van onderwijs en onderzoek. Schilderij van Lodewijk Ignatius Stracké uit 1886. Bron: UvA/Artisbibliotheek.

De gemeente zag weinig in de plannen van de exclusieve dierenclub. De parkachtige Amsterdamse Plantagebuurt werd steeds verder opgeslokt, terwijl de gewone Amsterdammer niet naar binnen mocht. Tegen de aankoop van grond was weinig te beginnen, maar de gemeente kon wel bouwvergunningen weigeren.

een
kanaal sneed
het terrein van
artis doormidden
Een plaatselijke
jachtwerfeigenaar
bracht de oplossing:
hij doneerde een
pontje, speciaal voor
de Artis-bezoekers.
Prent uit ca. 1845. Afbeelding
Stadsarchief
Amsterdam
Een kanaal sneed het terrein doormidden. Een plaatselijke jachtwerfeigenaar bracht de oplossing: hij doneerde een pontje, speciaal voor de bezoekers. Prent uit ca. 1845. Bron: Stadsarchief Amsterdam.

Het getouwtrek leidde in 1852 tot een compromis. Artis mocht musea en dierenverblijven bouwen, maar moest zijn exclusiviteit een beetje prijsgeven: in de maand september gold een lagere toegangsprijs en kon de lagere middenstand voor het eerst ook de exotische dieren bewonderen. Toch bleef Artis voor een gewone arbeider ook in september onbereikbaar.

koloNiale
scHatteN het
zoölogisch
museum had
een internationaal
vermaarde
collectie
Voor de Artis-leden
waren de musea,
de lezingen en de
concerten minstens
even belangrijk als
de levende dieren.
Prent van P. Trap
en W. Hekking uit
1869. Afbeelding
Stadsarchief Amsterdam
Het zoölogisch museum had een internationaal vermaarde collectie. Voor de Artis-leden waren de musea, de lezingen en de concerten minstens even belangrijk als de levende dieren. Prent van P. Trap en W. Hekking uit 1869. Bron: Stadsarchief Amsterdam.

Door het exclusieve karakter was Artis een echte hotspot geworden. De beste orkesten traden op, wetenschappers van internationale allure gaven lezingen, de mooiste collecties werden tentoongesteld – in Artis gebeurde het, Artis gaf de natie glans.

de linkerrij is voor
amsterdammers, de rechterrij voor
vreemdelingen Amsterdammers betaalden
een lagere toegangsprijs. Rond 1900. Afbeelding
Natura Artis Magistra
De linkerrij is voor Amsterdammers, de rechterrij voor vreemdelingen. Amsterdammers betaalden een lagere toegangsprijs. Rond 1900. Bron: Natura Artis Magistra.

Maar tegen het einde van de eeuw kreeg het dierenpark geduchte concurrentie. Je hoefde niet meer naar Artis om bij de culturele elite te horen; je kon ook naar het Rijksmuseum, het Concertgebouw of het Paleis voor Volksvlijt. Het ledenaantal nam af en voor het eerst had de sociëteit ernstige financiële zorgen.

artis was een van de
eerste dierentuinen die bedreigde
diersoorten in stand probeerden
te houden Directeur Sunier initieerde
een fokprogramma voor de wisent,
ca. 1931. Foto Natura Artis Magistra
Artis was een van de eerste dierentuinen die bedreigde diersoorten in stand probeerden te houden. Directeur Sunier initieerde een fokprogramma voor de wisent, ca. 1931. Bron: Natura Artis Magistra.

Er zat maar één ding op om de dierentuin van de ondergang te redden: de deuren opengooien. Het orkest werd ingeruild voor een fanfare, de wetenschappelijke lezing werd een praatje. De dierentuin was niet meer van de elite, maar van het gewone volk dat aapjes wilde kijken.

Acht kinderen op een olifant in Artis
De dierentuin veranderde van eliteclub in een attractie voor iedereen 1 september 1942. Bron: HH/Spaarnestad
Photo.

Openingsafbeelding: Romantisch wandelen langs de grote volière. Aquarel van W. Hekking uit ca. 1868. Bron: Stadsarchief Amsterdam.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer