Staan Rafah en Alligator Alcatraz in een traditie van concentratiekampen?

Israël wil honderdduizenden Palestijnen samendrijven in Rafah en zo ‘een humanitaire stad’ creëren. Critici noemen het een ‘concentratiekamp’ – tot verontwaardiging van Israël. Het vindt dat deze term verwijst naar de nazi’s en de Holocaust. Maar dat klopt niet: de eerste concentratiekampen ontstonden al in de negentiende eeuw. 

Toen Cubaanse rebellen de onafhankelijkheid van Spanje uitriepen, stuurde dat land in 1896 een houwdegen als nieuwe gouverneur-generaal, Valeriano Weyler. Die dreef een groot deel van de plattelandsbewoners naar steden en grotere dorpen, waar ze achter prikkeldraad verdwenen. Armoe, ziektes en geweld waren hun deel. ’s Werelds eerste concentratiekampen waren een feit.  

De Verenigde Staten behoorden tot de felste criticasters. Volgens Amerikaanse politici was Spanje uit op uitroeiing van een deel van de Cubanen. Weyler werd ‘een slager van vrouwen en kinderen’ genoemd. Wrang en ironisch: na een succesvol ingrijpen op Cuba kwamen de Verenigde Staten in het bezit van de voorheen Spaanse Filippijnen. Ook daar heerste opstandigheid. Om die de kop in te drukken grepen de Amerikanen naar het middel dat ze voorheen hadden verfoeid: concentratiekampen.  

De Spanjaarden en Amerikanen spraken zelf niet van concentratiekampen; understatements moesten de werkelijkheid verhullen. Adolf Hitler noemde ze consequent een uitvinding van de Britten, want die zetten tijdens de Boerenoorlogen grote groepen Afrikaners in erbarmelijke omstandigheden achter het prikkeldraad. Dat de Spanjaarden en de Amerikanen eerder al soortgelijke methodes toepasten, liet hij voor het gemak maar achterwege.  

De Duitsers lieten zich overigens niet lang onbetuigd en hielden tussen 1904 en 1908 vlakbij Zuid-Afrika nog vele malen gruwelijker huis. In Duits-Zuidwest-Afrika (het huidige Namibië) vocht het keizerrijk uit het hart van Europa tegen lokale volken. Herero’s en Nama’s moesten het bekopen met massale gevangenschap. De helft van hen overleefde dat niet. Anders dan bij het Britse optredens tegen de Boeren had het weinig meer met de oorlog te maken. De wreedheden kwamen voort uit een giftige cocktail van wraakgevoelens, arrogantie en racisme.   

Al die vroege concentratiekampen waren producten van het imperialisme. Landen met koloniale bezittingen in den vreemde toonden er tegelijkertijd hun macht en onmacht mee. Door grote groepen mensen in barre omstandigheden op te sluiten, lieten ze zien wie de baas was en probeerde ze de weerstand tegen hun overheersing te breken. Tegelijkertijd toonde het aan dat de koloniale legers ondanks hun superieure wapens in veel gevallen geen antwoord hadden op guerrilla-tactieken van tegenstanders. Waar het heel gericht uitschakelen niet lukte, bleef het schot hagel over: massale detentie. Dat zou de weerbarstigen moeten leren.  

Een cruciale doorbraak voor het idee van een concentratiekamp in Europa zelf vormde de Eerste Wereldoorlog. Niet alleen miljoenen krijgsgevangenen werden opgesloten, oorlogvoerende landen deden in een opwelling van nationalisme en xenofobie hetzelfde met grote groepen vluchtelingen, burgers uit vijandige naties, dissidenten en dwangarbeiders. Tal van moderne vindingen hielpen bij de opmars van de concentratiekampen: gedegen administraties, prefab-barakken, prikkeldraad, het machinegeweer.  

Veel revolutionairen, die in de loop van de twintigste eeuw aan de macht kwamen, presenteerden massale opsluiting als noodzakelijk kwaad op weg naar een betere toekomst.  

Zeker in het begin presenteerden ze hun detentiecentra graag als modelkampen. Voor propagandafilms in de Sovjet-Unie werd de werkelijkheid flink opgepoetst. Soldaten en geheim agenten speelden de bewakers én geheim agenten de gevangenen.   

Toen vooraf uitlekte dat de grote schrijver Maxim Gorki de Solovski, een eilandengroep vol kampen in de Witte Zee, zou komen bezoeken, vermoedden de daar opgesloten Sovjetburgers dat hun ellendige waarheid eindelijk naar buiten zou komen. Niets was minder waar. De autoriteiten stuurden een deel van de gevangenen letterlijk het bos in, zodat de kampen minder overbevolkt waren. Onder meer nieuwe kleding hielp om de overgeblevenen fris te laten ogen. Gorki liet het bij een kort bezoek en concludeerde dat hij een noodzakelijke stap had gezien naar een toekomst waarin helemaal geen gevangenissen meer nodig zouden zijn.  

Maar die gedroomde utopie bleef ver weg. In werkelijkheid gebruikte de Sovjet-Unie in de ruim zeven decennia van haar bestaan dit soort kampen en wrede onderdrukking altijd in meer of mindere mate. Het trieste dieptepunt vormde de Stalinterreur in de jaren dertig. Daarin was vrijwel niemand zijn leven zeker en werden zelfs veel beulen op den duur slachtoffer. In de zwartste jaren, 1937 en 1938, lag het daggemiddelde binnen en buiten de kampen op zo’n negenhonderd executies per dag. 

Op dat moment nam de kampterreur van de nazi’s in Duitsland ook steeds grotere en gruwelijkere vormen aan. De Olympische Spelen van 1936 hadden nog een remmende werking gehad; naar buiten toe moest de schijn van een normale samenleving worden opgehouden. Maar het eerste concentratiekamp ging al een maand na de machtsovername in 1933 open. Adolf Hitler had in het verleden nooit verhuld dat die er onder zijn bewind zouden komen. Al in 1920 sprak hij erover in de bierkelders van München.  

Eenmaal aan de macht vierden ook de nationaal-socialisten de concentratiekampen in hun propaganda: de staat strafte daar, maar toonde evengoed genade en voedde de mensen weer op tot nette burgers. Media jubelden over het onderwijs dat er genoten kon worden en de extra voedsel- en sigarettenrantsoenen op hoogtijdagen als de verjaardag van de Führer. Later in het stadium van Nacht und Nebel en grootschalige, geïndustrialiseerde massavernietiging kozen de nazi’s voor meer geheimzinnigheid en deels buiten Duitsland gelegen locaties.    

De tribunalen in Neurenberg en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens hebben herhaling van gruwelen niet kunnen voorkomen. Auschwitz-overlevende en schrijver Primo Levi stelde: ‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren.’ 

De naoorlogse geschiedenis bewees heel vaak zijn gelijk. Koloniale machten sloten aan de vooravond van de dekolonisatie opnieuw delen van lokale bevolkingen op, onder meer in Kenia en Algerije. In Vietnam, Cambodja en het Indonesië van Soeharto verdwenen honderdduizenden in kampen. Junta’s in Zuid-Amerika gebruikten ze om verzet het zwijgen op te leggen. De Volksrepubliek China heeft de meest mensonterende staat van dienst op dit gebied. 

En volgens een deel van de wetenschap maakte en maakt ook Amerika met Guantanamo Bay en op diverse black sites gebruik van concentratiekampmethodes. Ook de opening van Alligator Alcatraz voor ‘illegale criminelen’ doet volgens critici het ergste vrezen.