Israël financierde Hamas: de vijanden hadden elkaar nodig

Israël en Hamas hebben niet altijd tegenover elkaar gestaan. Integendeel: Israël heeft de militant-islamitische groepering tot zeer recent financieel ondersteund. Ook stond het jarenlang toe dat koffers vol Qatarees geld naar Gaza werden doorgesluisd. Waarom?

Het ‘Joods-Arabische conflict’ is, verwarrend genoeg, geen simpel conflict tussen ‘Joden’ en ‘Arabieren’. Tussen de Jordaan en de Middellandse Zee woedt namelijk een even fel conflict tussen Joodse en Arabische burgers onderling. Tijdelijke monsterverbonden komen daarbij maar al te vaak voor.

Ikzelf kwam daar begin jaren negentig voor het eerst achter. Ik volgde toen met een groepje andere piepjonge Europese studenten een zomercursus op de Palestijnse Birzeit-Universiteit op de bezette Westelijke Jordaanoever.

Het waren de jaren van de Palestijnse volksopstand die bekend kwam te staan als de ‘Eerste Intifada’. We hadden intimidaties door het Israëlische leger verwacht en werden daarin niet teleurgesteld. Wat we echter niet hadden kunnen vermoeden, was dat we fysiek bedreigd zouden worden door aanhangers van een nieuwe Palestijnse militante beweging, genaamd ‘Hamas’. Wij steunden met onze aanwezigheid toch de Palestijnse zaak?

Maar de situatie bleek nóg ingewikkelder in elkaar te zitten. De beweging waaruit Hamas ontstond was namelijk jarenlang gesteund door diezelfde Israëlische bezettingsmacht die onze aanwezigheid met argusogen bezag. Het had de beweging, die de vernietiging van Israël prominent in het vaandel had staan en sinds 1989 door middel van zelfmoordaanslagen op Israëlische burgers de daad bij het woord voegde, snel aan populariteit en invloed helpen winnen. De daaropvolgende decennia zouden Israëlische regeringen deze gewelddadige politiek-islamitische en openlijk antisemitische beweging blijven inzetten voor de eigen politieke belangen.

Om te kunnen begrijpen waarom Israël ‘Hamas’ – wat in het Arabisch ‘toewijding’ of ‘passie’ betekent en een acroniem is voor ‘Islamitische Verzetsbeweging’ – zo lang heeft ondersteund, moeten we in de geschiedenis duiken. Allereerst is het belangrijk te weten dat de beweging voortkomt uit de Egyptische Moslimbroederschap. Die werd in 1928 opgericht als antikoloniale moslimbeweging in de door Groot-Brittannië bestierde Suez-regio. De Moslimbroeders beschouwden afwerping van het koloniale juk en de gewenste moslimstaat als een project van de lange adem. Eerst zou ‘de geest van de moslims’ bewerkt moeten worden via onderwijs en sociaal-maatschappelijk werk.

Een directe confrontatie met de machthebbers in Egypte gingen zij daarom uit de weg. Wel mengde de beweging zich in de Arabische Opstand van 1936-1939 in het Britse mandaatgebied Palestina. De aanleiding tot die opstand vormde de toe-eigening van steeds meer Palestijns-Arabische grond door Joodse migranten. Tegen de tijd dat de Arabisch-Israëlische Oorlog in 1948 uitbrak waren er tal van afdelingen van de Moslimbroederschap in Palestina actief, met name in de Gazastrook. De oorlog leidde nog datzelfde jaar tot het ontstaan van Israël op 78 procent van het voormalige mandaatgebied en de verdrijving van zo’n 750.000 Arabische inwoners uit hun geboortehuizen.

Na deze nederlaag en die in 1967, waarbij Israël ook de Westoever en de Gazastrook veroverde, focusten de Broeders zich als vanouds op de morele en sociale verheffing van de lokale moslims.

Een van die organisaties in Gaza werd geleid door een charismatische en deels verlamde prediker, genaamd ‘sjeik’ Ahmed Yassien. Yassien was zelf als kind in 1948 gevlucht uit zijn geboortedorp, dat in Israël zou hebben gelegen als het niet al vroeg nadien door het Israëlische leger was plat gebulldozerd.

Yassiens organisatie legde zich voornamelijk toe op het opzetten van gaarkeukens, scholen, jeugdverenigingen en klinieken voor de lokale bevolking. Zo verwierf de beweging niet alleen veel sympathie van de verarmde Gazanen, maar kwam het ook op de radar van de Israëlische veiligheidsdiensten en het leger. Dat laatste was onder generaal Ariël Sharon in een bloedige strijd verwikkeld met verschillende lokale verzetsgroepen, die formeel ressorteerden onder de strikt seculiere Palestijnse Bevrijdingsorganisatie of PLO.

Nog in het jaar dat de ‘pacificatie’ van Gaza officieel werd afgerond, in 1979, organiseerde Yassien een inauguratiefeest voor zijn nieuwe ‘Islamitische Associatie’. Eregast die dag was niemand minder dan de Israëlische generaal Shmuel Golen, de militaire gouverneur van Gaza. Zes jaar later erkent Israël de beweging officieel als ‘welzijnsorganisatie’.

Dit betekende dat de organisatie niet alleen officieel in aanmerking kwam voor subsidies van het militaire bestuur, maar dat ook fondsen uit de Golfstaten vrijelijk hun weg naar de beweging konden vinden.

De Israëlische steun voor deze directe voorloper van Hamas had een tweeledig doel. Enerzijds maakte het de kosten van de bezetting draaglijker doordat een deel van de bestuurstaken door een ‘bevriende partij’ werd overgenomen, anderzijds wenste het militaire bestuur de steun voor de PLO te ondergraven.

Een opvolger van Golen als militaire gouverneur van Gaza, brigadier-generaal Yitzhak Segev, zou het volgende verklaren in een interview met de New York Times: ‘We ondersteunen islamitische groeperingen via moskeeën en religieuze scholen om een tegenwicht te bieden aan de linkse krachten die de PLO steunen.’

Segev koesterde ‘geen illusies’ wat de langetermijnplannen van de Broederschap betrof, maar de PLO was nu eenmaal ‘onze primaire vijand’. Deze klassieke verdeel-en-heerspolitiek leek succesvol: de gewapende confrontaties tussen sympathisanten van de Moslimbroederschap en die van de seculiere, linkse PLO namen vanaf begin jaren tachtig in aantal en hevigheid toe. Het Israëlische leger keek daarbij de andere kant op. Het wellicht onvoorziene gevolg van dit beleid was de geleidelijke remilitarisering van de Palestijnse Moslimbroeders.

In december 1987 kwamen alle opgekropte Palestijnse frustraties en spanningen ten gevolge van de uitzichtloze bezetting, de uitbreiding van Joodse nederzettingen op de bezette Westoever en in de Gazastrook, en de dagelijkse vernederingen onder militaire bezetting, tot een spontane uitbarsting. Deze volksopstand – de Eerste Intifada – ontvlamde in het overbevolkte noorden van de Gazastrook, met zijn beruchte vluchtelingenkampen.

Nog diezelfde maand bekeerden Yassien en zijn medestanders zich met de oprichting van Hamas definitief tot militant verzet. Het manifest van de organisatie sprak van ‘de plicht van iedere moslim’ om bij te dragen aan ‘de bevrijding van heel Palestina,’ in de vorm van ‘jihad’. Daarnaast bevatte het document een onverkwikkelijk allegaartje aan anti-Joodse religieuze teksten en (Europese) antisemitische evergreens.

Het is veelzeggend dat Hamas eerst werd ontzien bij de pogingen van het Israëlische leger de volksopstand in geweld te smoren. Nog tot ver in 1988 vonden gesprekken plaats tussen Hamas en de Israëlische regering, met als doel de positie van de PLO als belangrijkste coördinator van de opstand te frustreren. Die gesprekken werden pas afgebroken toen Hamas in 1989 twee Israëlische militairen ontvoerde en vermoordde.

Terwijl een steeds gematigder optredende PLO er begin jaren negentig in slaagt, met internationale steun, Israël ertoe te verleiden gesprekken te starten over de mogelijkheid van een Palestijnse staat op de Westoever en in Gaza, radicaliseert Hamas steeds verder. De Oslo-akkoorden in 1993 en 1995, die de Palestijnen een zeer beperkte vorm van zelfbestuur in minder dan 20 procent van het historische Palestina in het vooruitzicht stellen, worden door Hamas afgeschilderd als ‘een Palestijns Versailles’.

De nieuw opgerichte Palestijnse Autoriteit (PA) – bestaande uit vertegenwoordigers van de PLO – wordt door hen gebrandmerkt als vijfde colonne. Daarnaast orkestreert de beweging een reeks zelfmoordaanslagen op bussen, markten en restaurants in Israël. Honderden Israëlische burgers worden in de jaren negentig het slachtoffer van deze terreur, met als gevolg dat Israëliërs zich in toenemende mate gaan keren tegen een vredesproces dat al gauw geen enkele kans van slagen meer lijkt te hebben.

Daarmee is voor Hamas de volgende fase bereikt: die van ideologische pendant van Israëlisch (extreem-)rechts, dat altijd al tegen de Oslo-akkoorden heeft gefulmineerd en meent dat de Joodse staat zich ten minste over het gehele historische Palestina zou moeten uitstrekken.

De voorman van deze politieke stroming heet Benjamin Netanyahu. Halverwege de jaren negentig vormt hij zijn eerste regering. Met als geloofsbrieven: stopzetting van het vredesproces en een hervatting annex acceleratie van de bouw van Joodse nederzettingen in de bezette gebieden.

Ook voor Netanyahu vormt Hamas een belangrijke pion in de politieke strijd. Hamas heeft Israëlisch rechts immers nodig om aantrekkelijk te blijven als alternatief voor de ‘verraderlijke’ PA, die namens Israël de Palestijnse bevolking in bedwang moet houden en daarom door steeds meer Palestijnen wordt gehaat. Netanyahu heeft Hamas evenzeer nodig om aan de macht te kunnen blijven en zijn nederzettingenbeleid naar buiten toe te kunnen blijven legitimeren.

Vooral dankzij Hamas is immers het beeld ontstaan dat ‘de Palestijnen’ niet in vrede zijn geïnteresseerd en collectief uit zijn op de vernietiging van Israël. Of zoals Netanyahu het zelf verwoordt in 2019: ‘Wie de vestiging van een Palestijnse staat wil dwarsbomen, ontkomt er niet aan Hamas te blijven ondersteunen en financieren.’

Vergeefs polst hij het Turkije van Recep Tayyip Erdogan als financiële donor van Hamas. Uiteindelijk komt Israël uit bij het bevriende Qatar, dat zijn invloed in de regio graag wil vergroten ten koste van grote broer Saudi-Arabië – een gezworen vijand van de Moslimbroederschap. 

In zijn boek De weg naar 7 oktober beschrijft de Israëlische politieke historicus Adam Raz hoe deze hasdara of geheime ‘overeenkomst’ met Qatar en Hamas – dat in 2007 de macht in Gaza volledig heeft overgenomen van de PA – tot stand komt.

Het doorsluizen van Qatarese fondsen naar de Hamas-leiding, die daarmee het smokkelnetwerk kan uitbreiden en meer wapens kan importeren, komt in 2012 op gang. Vanaf 2018 tot oktober 2023 passeert maandelijks zo’n 30 miljoen dollar aan ‘oliegeld’, verborgen in koffers, de grensovergang met Gaza.

Via een beleid dat bij betrokkenen bekend komt te staan als ‘het maaien van het gras’, wisselt Israël onder Netanyahu deze financiële ondersteuning van Hamas af met korte periodes van militaire actie, zodat de militaire tentakels van de beweging niet te ver uitgroeien. De gewaagde verdeel-en-heerstactiek lijkt succesvol: de zo gewenste Palestijnse politieke verdeeldheid is nu ook een fysieke realiteit.

Wat resteert van de Palestijnse droom van een eigen staat zijn twee vrijwel volledig geïsoleerde ‘openluchtgevangenissen’ – Gaza en de Westoever – die op constante voet van oorlog staan met elkaar én een oppermachtig Israëlisch leger. De deal met Hamas lijkt zo succesvol dat de Israëlische regering in 2023 meerdere waarschuwingen negeert van de inlichtingendiensten, die vermoeden dat Hamas een grote militaire operatie voorbereidt.

Bij sommige pro-Palestijnse activisten heeft het idee postgevat dat Hamas door Israël is gecreëerd om de zo gewenste totale verdrijving van de Arabische bevolking te kunnen verkopen. En dat ‘7 oktober’ daarom door de regering-Netanyahu in scène is gezet als casus belli. Daarvoor is echter geen enkel overtuigend bewijs en ook de suggestie van de ‘creatie’ van Hamas lijkt te ver te gaan. Sinds de jaren zeventig steken radicale islamitische bewegingen immers overal als paddenstoelen in een natte herfst de kop op. 

Maar dat niet alleen: het miskent ook de wijze waarop politiek beleid doorgaans tot stand komt. Namelijk niet op basis van ideologische vergezichten of een Groot Geheim Plan, maar op basis van groepsbelangen, kortetermijndoelen en kuddegedrag. Waarom zou je aan visionaire kwaadwilligheid willen toeschrijven wat domweg kan worden verklaard door politiek opportunisme?