Op 28 mei 1864 zetten Maximiliaan van Oostenrijk en zijn vrouw Charlotte voor het eerst voet op Mexicaanse bodem. Ze zouden er als keizerlijk echtpaar gaan regeren. Maar ze hadden geen enkele binding met het land en de Mexicanen was niets gevraagd.
De Franse keizer Lodewijk Napoleon III had een bijzonder plan: hij wilde in Mexico een keizerrijk stichten. Zijn tegenstanders vonden het ‘waanzin zonder weerga’. Maar zelf sprak de keizer, neef van de beroemde Napoleon, van ‘het mooiste idee van mijn rijk’. Hij had altijd grote interesse gehad in Zuid-Amerika, in het bijzonder in de zilvermijnen van het Mexicaanse Sonora. Ook droomde hij ervan om de handelsroutes tussen de Atlantische en de Stille Oceaan te verbinden. Bovendien, zo meende hij, zou een nieuw keizerrijk aan de zuidelijke grens van de Verenigde Staten als buffer kunnen fungeren tegen verdere Amerikaanse expansie. Het idee was in 1858 voor het eerst namens een groep Mexicaanse conservatieven geopperd door José Hidalgo y Esnaurrízar, een in Mexico geboren afstammeling van Spaanse adel. Hij had als diplomaat in Londen gewerkt en kende de vrouw van Napoleon persoonlijk.
Meer geschiedenisverhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
De angst van de Mexicanen voor hun buurland was reëel: in 1848 was Mexico na een oorlog met de Verenigde Staten de helft van zijn grondgebied kwijtgeraakt, waaronder hedendaagse staten als Californië, Nevada, Utah en Nieuw-Mexico. Volgens de Fransen vormden de Verenigde Staten een bedreiging voor de Latijns-Amerikaanse handel. Tegelijkertijd was duidelijk dat Mexico niet sterk genoeg was om alleen tegenwicht te bieden. Napoleon had daarom grote interesse in het monarchistische plan, maar zag in 1858 praktische bezwaren: Frankrijk zou alleen nooit kunnen optreden tegen de Verenigde Staten, die vanwege de Monroe-doctrine een interventie in Mexico niet zouden dulden.
Monroe-doctrine
In 1823 verklaarde president James Monroe elke vorm van Europese bemoeienis op het westelijk halfrond taboe. Hij wilde geen Europese inmenging in Amerika’s achtertuin. Maar zolang de VS hun claim militair geen kracht bij konden zetten, had de Monroe-doctrine weinig impact. Pas na het conflict met de Mexicaanse keizer kwam hierin verandering. In 1904 liet president Theodore Roosevelt weten te zullen interveniëren in landen in Noord- en Zuid-Amerika die inmenging van landen buiten het continent uitlokten. Sindsdien duikt de doctrine vooral op als er binnenlandse discussie is over de rol van de VS in de wereld.
Maar in 1861 was de situatie veranderd. In Mexico was zojuist een einde gekomen aan een driejarige burgeroorlog tussen conservatieven en liberalen. De liberale regering van de door de Verenigde Staten gesteunde president Benito Juárez was zo goed als bankroet, de douane-inkomsten uit de haven van Veracruz waren ontoereikend en eerdere schulden aan grootmachten als Groot-Brittannië en Spanje stapelden zich op. Normaal gesproken zouden de Verenigde Staten te hulp kunnen schieten, maar die waren zelf verwikkeld in een burgeroorlog. De regering van Juárez restte geen andere keuze dan op 17 juli 1861 de betalingen van de buitenlandse schulden twee jaar op te schorten.
Toen José Hidalgo hoorde dat de Britten en Spanjaarden als reactie de diplomatieke betrekkingen met Juárez opschortten en een interventie overwogen, ging hij direct naar het keizerspaar. Het plan om van Mexico een keizerrijk te maken kon van start. Alleen: wie moest op de troon plaatsnemen?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Maximiliaan had toch niets te doen
De 29-jarige aartshertog Ferdinand Maximiliaan leek een geschikte kandidaat. Hij behoorde tot het eeuwenoude en machtige geslacht Habsburg en was de jongere broer van de Oostenrijkse keizer Frans Jozef. Zijn echtgenote was de 21-jarige Charlotte, de jongste dochter van koning Leopold I van België. Na een carrière als opperbevelhebber van de Oostenrijkse marine was Maximiliaan door Frans Jozef benoemd tot gouverneur van Lombardije-Venetië; een van de welvarendste provincies van het Oostenrijkse rijk, maar ook een politiek kruitvat met veel opstanden. De liberale Maximiliaan kwam er in aanvaring met de conservatieve machthebbers.
Nadat hij in april 1859 uit zijn post was ontheven, had Maximiliaan weinig om handen, behalve dan reizen en werken aan zijn droomkasteel Miramar in Triëst. Een nogal megalomaan project dat Charlottes broer typeerde als ‘een dwaasheid zonder grenzen’. Zo was Maximiliaans werkkamer een getrouwe weergave van de kajuit van zijn geliefde vlaggenschip Novara, inclusief hangmat.
De aartshertog reageerde dolenthousiast op Napoleons voorstel en voelde zich vereerd. Al bij een eerdere ontmoeting met de Franse keizer, in 1856, had de aartshertog verzucht: ‘Het is geen bewondering die ik voor die man koester, het is verering!’ Maar aanvankelijk twijfelde hij: zouden de Amerikanen zijn rijk kunnen binnenvallen en zouden de republikeinse Mexicanen een monarchie wel steunen? Hij stelde daarom twee voorwaarden: hij wilde Brits-Franse militaire steun en een referendum onder het Mexicaanse volk. Met de steun van de Britten zat het wel goed, verzekerden de Fransen. In oktober 1861 hadden schuldeisers Groot-Brittannië, Frankrijk en Spanje immers afgesproken gezamenlijk een vlotenmacht te sturen, de haven van Veracruz in te nemen en betaling van de schulden af te dwingen.
Maar toen de Britten en Spanjaarden achter Napoleons ware bedoelingen kwamen, troffen ze aparte schikkingen met de Mexicaanse president Juárez en vertrokken in april 1862. Vervolgens rukten Franse troepen vol bravoure op in de richting van de hoofdstad Mexico-Stad. Maar het Franse leger had de tegenstand onderschat en leed een bloedige nederlaag. Napoleon stuurt extra troepen, wat een jaar later tot een zegetocht leidde. In Mexico-Stad installeerden de Fransen een imperialistische regering. De troepen van president Juárez, die zich bleef verzetten, bevonden zich intussen noodgedwongen in het noorden, waar zij een harde guerrillaoorlog tegen de Fransen startten.
Het Franse leger heeft de Mexicanen onderschat
In de tussentijd deden Napoleon en de Mexicaanse monarchisten er alles aan om eventuele twijfels bij het beoogde keizerspaar weg te nemen. Zij schilderden een rooskleurig beeld van de situatie in het land, dat het paar graag wilde geloven. De Mexicanen zouden de aartshertog onthalen als ‘de verlosser van Mexico’. Napoleon verzekerde Maximiliaan dat het land grotendeels was gepacificeerd, terwijl de Fransen in werkelijkheid slechts enkele strategische plaatsen in handen hadden. Bovendien zou aan Maximiliaans tweede voorwaarde gehoor zijn gegeven: middels een referendum had het merendeel van de bevolking steun betuigd. In feite ging het om niet meer dan een volkstelling.
Op 10 april 1864 boden een aantal Mexicaanse notabelen Maximiliaan in paleis Miramar de kroon aan. Die aanvaardde hij geëmotioneerd omdat hij, zo zei hij in het Spaans, zich door het Mexicaanse volk geroepen achtte en zich verzekerd voelde van steun van de Franse keizer. Samen met Carlota, zoals zijn vrouw vanaf dat moment heette, stapte de lange, blonde Mexicaanse keizer met zijn kenmerkende baard in keurige scheiding, op 14 april aan boord van het Oostenrijkse admiraalsschip Novara. Vol ambities en goede wil ging hij op weg naar het avontuur in Mexico.
Al bij aankomst, op 28 mei 1864 in de havenplaats Veracruz, bleek de werkelijkheid weerbarstiger. Er heerste een gelekoortsepidemie, snel opgetuigde triomfbogen waren door een windhoos grotendeels weggewaaid en de kustbewoners toonden weinig sympathie. Toen de keizerlijke hofhouding na een lange tocht in koetsen door een onherbergzaam gebied over matige wegen eindelijk in Mexico-Stad aankwam, bleek het landschap milder en de bevolking hartelijker. Maar het paleis was vervallen en zat vol ongedierte. De eerste nacht sliep de keizer op een biljarttafel.
Staatskas leeg
De keizer stond voor een zware opgave. Mexico was drie eeuwen – tot 1821 – overheerst door de Spanjaarden. Sindsdien was het politiek instabiel en ten prooi gevallen aan burgeroorlogen. De vaak twijfelende en eerzuchtige Maximiliaan probeerde er liberale hervormingen door te voeren. Hij wilde boven de partijen staan en een geliefd vorst zijn. Wat niet hielp, was dat hij om de haverklap op reis was om zich te wijden aan zijn passie, het verzamelen van insecten, terwijl Carlota de zaken waarnam. Juárez noemt hem spottend ‘de grote dwaas’.
Ook onder buitenlandse diplomaten ontstond gaandeweg de indruk dat de jonge keizer zijn taak zeer ernstig nam, maar de draagwijdte ervan niet besefte. Zijn goede intenties ten spijt, bleef hij voor het grootste deel van de bevolking een indringer. Daarbij kwam dat hij door een verdrag de Franse militaire steun moest bekostigen, terwijl de staatskas bij aankomst al vrijwel leeg was.
Maar de grootste bedreiging bevond zich boven de Rio Grande, de grensrivier. In maart 1865 had Napoleon Maximiliaan nog gerustgesteld: de Amerikaanse burgeroorlog was volgens hem nog lang niet afgelopen, maar dat bleek een kolossale misrekening. Want op 9 april 1865 was de overwinning van de Unie een feit en nu trok de Amerikaanse regering wél consequenties uit de Monroe-doctrine. Ze verleende president Juárez diplomatieke en militaire steun voor een opstand tegen de aanhangers van Maximiliaan.
In december 1865 stelden de Amerikanen Napoleon een ultimatum dat neerkwam op terugtrekken of vechten. De Franse keizer kon zich geen oorlog permitteren, zeker niet gezien de steeds luider wordende binnenlandse kritiek op het Latijns-Amerikaanse avontuur. Begin 1866 liet Napoleon Maximiliaan per brief weten dat hij genoodzaakt was de Franse troepen terug te trekken. De eerzuchtige Mexicaanse keizer kon niet geloven dat Napoleon zich onder druk liet zetten door ‘die Yankees’. Carlota was laaiend en vertrok begin juli naar Europa, vastbesloten en vol goede moed, om hun zaak te bepleiten in Parijs en Wenen en bij de paus. Ze smeekte Napoleon zijn trouwe vriend niet in de steek te laten, maar tevergeefs. In een brief aan Maximiliaan noemde ze Napoleon ‘de duivel’; hij had hen voor de gek gehouden, anders waren ze nooit gegaan. Ze was uitgeput en werd paranoïde; ze zag overal spionnen en was bang vergiftigd te worden. Toen ze ook bij de paus geen succes had, kreeg Carlota een zenuwinzinking.
‘Ze gaan me doodschieten! Dat geloof je toch niet?’
Ondertussen was het Juárez en zijn liberale strijdkrachten gelukt met militaire en diplomatieke steun van de Amerikanen verloren territorium terug te winnen en verder op te rukken naar Mexico-Stad. Maximiliaan trok zich met zijn trouwe legerleiding en laatste troepen terug in noordelijke richting, waar ze in het stadje Querétaro na een wekenlange belegering werden verslagen en gevangengenomen.
De Mexicaanse keizer werd samen met zijn twee generaals door een krijgsraad ter dood veroordeeld. Juárez bleek immuun voor internationale druk om Maximiliaans leven te sparen. Op 19 juni 1867 ’s ochtends vroeg werd de keizer samen met zijn generaals gefusilleerd. Tegen een bekende in het publiek zei hij: ‘Ze gaan me doodschieten! Dat geloof je toch niet?’
Beroemd schilderij
Toen de eerste berichten van de executie van Maximiliaan Parijs bereikten, begon Édouard Manet, fervent tegenstander van Napoleon III, aan een reeks schilderijen. Op het eerste schilderij vuurt een peloton mannen in sombrero’s op twee onduidelijke personen die omringd worden door rook. Het beroemdste maakte hij in 1868, op basis van ooggetuigenverslagen en foto’s van de executie. Op De executie van Maximiliaan dragen de soldaten velduniformen die een sterke overeenkomst hebben met de Franse. De sergeant lijkt bovendien als twee druppels op Napoleon III en verbeeldt de gekantelde publieke opinie: Napoleon was schuldig aan de dood van Maximiliaan. Het schilderij werd daarom geweigerd bij een Parijse tentoonstelling.
De executie was een puinhoop. Maximiliaan bleek na de eerste salvo’s nog te leven, na genadeschoten vatte vervolgens zijn kleding vlam, die in allerijl werd geblust. De overleden keizer werd in een eenvoudige kist gelegd, maar met zijn 1,80 m hingen zijn voeten eruit. Het slordig gebalsemde lichaam van Maximiliaan kwam uiteindelijk na maanden aan in Wenen, waar hij in de keizerlijke grafkelder is bijgezet. Op de koperen kist staat het wapen van Mexico.
Zijn vrouw hoorde pas begin 1868 dat haar geliefde Max was terechtgesteld. Ze werd niet meer beter en leefde het grootste deel van haar verdere leven, tot ze op 19 januari 1929 overleed, in afzondering in een kasteel in België. Juárez kreeg in Mexico postuum een heldenstatus. Napoleon ging na een beschamende nederlaag tegen de Pruisen in 1870 in ballingschap in Engeland, waar hij in 1873 overleed. Voor de VS was het Mexicaanse avontuur een geopolitiek succes. Minister van Buitenlandse Zaken, William H. Seward, concludeerde in 1868: ‘De Monroe-doctrine, die acht jaar geleden nog slechts een theorie was, is nu een onomkeerbaar feit.’
Meer weten:
- De laatste keizer van Mexico (2022) door Edward Shawcross beschrijft de ondergang van Maximiliaan.
- The Oxford History of Mexico (2010) door William Beezley en Michael Meyer biedt een goed overzicht van de geschiedenis van het land.
- Charlotte, van Laken tot Mexico (1991) door Mia Kerckvoorde is een biografie van de keizerin.
Openingsafbeelding: Portret van Maximiliaan I van Mexico door Albert Gräfle, 1864. Bron: Alamy.
