Geallieerde interventie in Oekraïne mislukte

Directe aanleiding voor de geallieerde interventie was de Vrede van Brest-Litovsk op 3 maart 1918 tussen het Duitse Keizerrijk en de kersverse Sovjetrepubliek Rusland. Lenin gaf de strijd tegen de centrale mogendheden op omdat hij zijn handen vrij wilde hebben om in eigen huis orde op zaken te stellen en hij deed daarbij grote (territoriale) concessies.

De geallieerden waren een belangrijke bondgenoot kwijt. Met landingen bij Moermansk en Archangelsk, bij Vladivostok en in Oekraïne hoopten ze kort gezegd een Witte regering in het zadel te helpen en vervolgens het oostfront nieuw leven in te blazen. De Britten namen de operatie in het hoge noorden van Rusland voor hun rekening; de Amerikanen en Japanners die in het Russische Verre Oosten.

Dat de Fransen in Oekraïne landden was een expliciete wens van de Franse president Georges Clemenceau. Hij hoopte door de controle over de Oekraïense graanvelden en de zware industrie van de Donbas de verliezen van Franse investeerders goed te maken. Die waren veel geld verloren toen de bolsjewieken alle buitenlandse schulden verbeurd hadden verklaard.

In eerste instantie had Clemenceau zijn geld gezet op de Witten, meer specifiek op het zogeheten Vrijwilligersleger van generaal Anton Denikin. Franse militaire adviseurs moesten helpen een modern leger op poten te zetten. Toen dat niet echt van de grond kwam, besloot de Franse president tegen de wil van zijn militaire adviseurs ook een echte troepenmacht te sturen.

Clemenceau dacht dat de Fransen met open armen zouden worden verwelkomd en één ‘nationaal leger’ zouden assisteren in de strijd tegen de bolsjewieken. Maar de geallieerde interventiemacht kwam terecht in een wespennest. De vijanden van de bolsjewieken waren tot op het bot verdeeld.

Denikin wilde het Russische Rijk in ere herstellen, maar Oekraïense nationalisten streefden naar een onafhankelijk Oekraïne. Rondtrekkende krijgsheren verdedigden vooral hun eigen belangen. De lokale bevolking koesterde ondertussen bolsjewistische sympathieën.

De Franse bevelhebber Henri Berthelot besloot met het Vrijwilligersleger in zee te gaan. Maar beide partijen raakten al heel snel teleurgesteld in elkaar. De Fransen vonden Denikin een ‘megalomaan’ en hadden geen hoge pet op van zijn leger, dat voor het overgrote deel bestond uit tsaristische officieren en weinig slagkracht had. Dat was een tegenvaller voor de Fransen, die hadden gedacht dat het Vrijwilligersleger al het zware werk zou verzetten.

Denikin dacht precies hetzelfde over de geallieerde interventiemacht. Hij had gerekend op twintig divisies die samen met het Vrijwilligersleger zouden oprukken naar Moskou. Berthelot had met moeite drie divisies bij elkaar geschraapt, die veelal bestonden uit Algerijnen, Marokkanen en Senegalezen. De Franse bevelhebber gedroeg zich evenwel volgens Denikin arrogant als ‘een kleine Napoleon’.

Odessa was het hoofdkwartier van de Fransen. Dankzij hulp van Griekse eenheden – en welwillendheid van Oekraïense nationalisten – hadden ze zich ook gevestigd in de havensteden Mikolajiv en Cherson, en de marinebasis Sebastopol op de Krim. Maar dat was het dan. Moskou bleef ver buiten bereik.

Het moreel van Berthelots manschappen bereikte een dieptepunt. Sommigen van hen hadden al bijna twee jaar geen verlof meer gehad. Na de wapenstilstand aan het westfront wilden ze domweg naar huis. Of zoals een officier het verwoordde: ‘Geen enkele Franse soldaat die de Marne en Verdun heeft overleefd, wil sterven op een Russisch slagveld.’

Berthelot zag in dat hij zonder verse versterkingen niets kon beginnen. Hij berichtte aan Parijs dat hij effectief maar 3000 man had om héél Oekraïne te bezetten. Maar zijn verzoeken bleven aan dovemansoren gericht. Het Franse parlement zag niets in de avonturen van Clemenceau. En tijdens de vredesonderhandelingen in Parijs kreeg de Franse president ook nul op het rekest bij de andere geallieerden.

De bolsjewieken kwamen ondertussen steeds dichterbij. Eind februari 1919 sloot de opportunistische Oekraïense krijgsheer Nikifor Grigoriev zich bij hen aan. Hij arriveerde met een legertje per pantsertrein in Cherson en eiste de overgave. Het geallieerde garnizoen van 150 Fransen, 750 Grieken en een paar honderd Vrijwilligers verzette zich kortstondig, maar staakte de strijd toen ook de bevolking zich tegen hen keerde.

Op 10 maart nam Grigoriev Cherson in en vier dagen later liet Berthelot Mikolajiv evacueren zonder een schot te lossen. De bolsjewieken kregen veel wapens in de schoot geworpen toen Franse militairen op de vlucht sloegen en ook hun Renault-tanks achterlieten.

Franse officieren waren zwaar onder de indruk van Grigorievs leger. Ze schatten het op 17.000 manschappen, die opereerden ‘volgens de regels van de moderne oorlogsvoering, onder dekking van artillerievuur’. Tegen zo’n overmacht konden de geallieerden weinig inbrengen.

Terwijl Grigoriev oprukte naar Odessa en zijn leger steeds verder aanzwol, vroeg Berthelot daarom aan Parijs om de interventie te beëindigen. Franse officieren vreesden namelijk ook dat de arbeiders in Odessa net als de bevolking van Cherson in opstand zouden komen. Hun eigen manschappen morden ook. De situatie dreigde uit de hand te lopen. De omstandigheden in Odessa waren namelijk bar en boos. Na de komst van de Fransen hadden veel welgestelde Russen – industriëlen, bankiers, handelaren – een veilig heenkomen gezocht in de stad. Naar schatting bivakkeerden er een miljoen mensen en er was niet genoeg brandstof, elektriciteit en eten. De zwarte markt tierde welig en de geallieerden hadden weinig gezag.

Op 1 april 1919 kreeg Berthelot groen licht uit Parijs. Vijf dagen later waren alle geallieerde militairen vertrokken uit Odessa. Volgens officiële rapporten was de terugtocht ordelijk verlopen en waren 30.000 geallieerde militairen en 50.000 burgers veilig geëvacueerd. In werkelijkheid was er sprake van chaos en verwarring in de haven van Odessa. Volgens ooggetuigen probeerden duizenden mensen wanhopig aan boord van schepen te klauteren.

Denikin was verbijsterd en woedend tegelijk. De Fransen lieten zijn Vrijwilligersleger zonder enige waarschuwing in de steek en sleepten bovendien alles van waarde wat ze konden vinden met zich mee. In het Franse kielzog volgde een gigantische exodus.  Grigoriev kon op 6 april zonder moeite Odessa binnentrekken en jubelde triomfantelijk dat hij de Fransen hoogstpersoonlijk had verdreven.

Clemenceau was zwaar teleurgesteld, maar gaf zijn Oekraïne-project niet meteen op. Hij gaf opdracht om de Krim – en dan met name de marinehaven van Sebastopol – te behouden als bastion voor een mogelijke herkansing.

Maar nog tijdens de evacuatie van Odessa marcheerden de bolsjewieken al over het schiereiland. En op 14 april stonden ze al aan de rand van Sebastopol. Een eerste aanval op de stad werd afgeslagen door artillerievuur van Franse oorlogsschepen die buitengaats voor anker lagen.

In Sebastopol heerste echter complete chaos. Arbeiders demonstreerden massaal tegen de Franse aanwezigheid. Die reageerden met geweervuur. En daar bleef het niet bij. In de haven sloegen de matrozen van het Franse vlaggenschip Jean Bart en de kruiser France zelf aan het muiten. Ze wilden per direct naar huis varen.

Er was geen houden meer aan voor het Franse opperbevel. De geallieerden droegen de stad over aan de bolsjewieken en vertrokken met de staart tussen de benen. De muitende matrozen kregen hun zin, al werden ze thuis wel voor de krijgsraad gesleept.  De bolsjewieken trokken Sebastopol op 29 april binnen. Het Franse militaire avontuur in Oekraïne was na iets meer dan 100 dagen uitgelopen op een fiasco.

Openingsbeeld: Franse tanks in Odessa.