Toen het Russische tsarenrijk honderd jaar geleden ineenstortte, stonden de bolsjewieken klaar om de macht over de nemen. Hoe wisten deze revolutionairen van het moment te profiteren? Vijf tips van Sovjetleider Vladimir Lenin.
Wie een revolutie wil beginnen moet heel wat trotseren. Allereerst natuurlijk het zittende regime, maar vaak ook een chaotische politieke situatie. Alleen revolutionaire partijen met de juiste strategie slagen erin om onder warrige en gewelddadige omstandigheden hun doel te bereiken. Dat vergt jaren voorbereiding en een gedegen organisatie. Ook is het de kunst het juiste moment te kiezen: de revolutie moet gewapenderhand plaatsvinden, aan de hand van een doordacht en bovenal goed getimed plan. Het ultieme voorbeeld van deze strategie is de Oktoberrevolutie in Rusland. In 1917 wisten de bolsjewieken onder leiding van Vladimir Lenin in vijf stappen aan de macht te komen.
1 Bouw een organisatie op
In de jaren voor de revolutie was Lenin verwikkeld in felle debatten met kopstukken van andere socialistische partijen. Een van zijn voornaamste tegenstanders was de Duits-Poolse revolutionair Rosa Luxemburg, met wie hij vaak in de clinch lag over de rol en de aard van de arbeiderspartij. Voor Luxemburg had de partij hoofdzakelijk een propagandafunctie. Partijleden moesten alleen ideeën uitdragen; de daadwerkelijke uitvoering van de revolutie zou spontaan door de arbeiders zelf gebeuren. Daarom besteedde ze ook geen aandacht aan organisatie van de partij.
Maar Lenin geloofde dat de partij, en niet de arbeiders zelf, leiding zou geven aan de revolutie. Hij wilde daarom zeker weten dat er een apparaat klaarstond als de kans om de macht te grijpen zich eindelijk voordeed. Dat hield onder meer in dat het partijlidmaatschap niet vrijblijvend kon zijn. In tegenstelling tot Luxemburg en de mensjewieken, de meer gematigde vleugel van de Russische marxistische beweging, eiste hij dat partijleden de besluiten van de partij uitvoerden.
Toen het erop aankwam waren de bolsjewieken beter dan de andere linkse partijen in staat tot campagnes om de arbeiders en soldaten in beweging te krijgen
Dat bleek een goed plan: het zou overdreven zijn om de bolsjewieken als een geoliede, foutloos opererende machine voor te stellen, maar toen het erop aankwam, waren ze beter dan de andere linkse partijen in staat tot campagnes om de arbeiders en soldaten in beweging te krijgen.
Tekst loopt door onder afbeelding
Op het Rode Plein in Moskou houdt Lenin een vlammende speech, 1919
2 Zorg voor eenheid
De Russische marxisten wilden een brede massabeweging opzetten waarin allerlei stromingen en ideeën vertegenwoordigd waren. De Duitse socialistische partij, de SPD, gold lange tijd als lichtend voorbeeld. Maar het probleem was volgens Lenin dat een massabeweging niet haalbaar was in een land als Rusland, waar de machthebbers met harde hand regeerden. Vanwege deze praktische bezwaren brak hij met de mensjewieken, maar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kreeg hij ook meer principiële bedenkingen bij het Duitse model. Hij was geschokt toen hij hoorde dat de West-Europese socialistische partijen de oorlogsinspanningen van de zittende regeringen steunden. Hij vond dat ze de belangen van de arbeiders verkwanselden. Een partij die ook opportunisten en klassenverraders toeliet, zo meende hij, zou in een revolutie nooit effectief kunnen opereren.
Een partij die ook opportunisten en klassenverraders toeliet zou in een revolutie nooit effectief kunnen opereren.
Om de partij slagvaardig te laten functioneren, moesten de partijleden een eenheid vormen. Op zijn aandringen nam de bolsjewistische partij daarom het principe van het democratisch centralisme aan. Dit hield in dat de partijleden over alles mochten discussiëren, maar dat de discussie afgelopen was zodra de partij een besluit had genomen. Leden die zich niet bij dat besluit konden neerleggen, moesten volgens Lenin uit de partij worden gezet.
Sommige historici hebben beweerd dat Lenin hier de kiem voor de latere Sovjetdictatuur heeft gelegd, maar in het revolutiejaar gaf het democratisch centralisme de bolsjewieken een aanzienlijk voordeel op de mensjewieken. De mensjewieken bleven trouw aan het voorbeeld van de SPD, met als gevolg dat ze op het moment suprême aan verdeeldheid ten onder gingen. Waar de bolsjewieken zich in staat toonden om een militaire machtsgreep op touw te zetten, bleven de mensjewieken steken in discussies over wat er in het partijprogramma moest staan en met wie ze moesten samenwerken.
3 Geef leiding
Karl Marx, de inspiratiebron van de bolsjewieken, had meer vertrouwen in de arbeiders dan in hun leiders. Hij vond dat de arbeidersklasse zelfstandig tot het inzicht moest komen dat een proletarische revolutie noodzakelijk was. Op dit thema brak Lenin duidelijk met Marx. Hij wilde niet wachten, maar meende dat de partij het juiste klassenbewustzijn op de arbeiders moest overbrengen. Lenin liet de arbeiders niet zelf bedenken wat er moest gebeuren; hij ging het ze uitleggen.
Tekst loopt door onder afbeelding
Schilderij van Lenin in gesprek met het gewone volk
De bolsjewieken stemden hun politieke eisen af op de problemen van de bevolking, en dankten daaraan hun populariteit. Een goed voorbeeld is de bolsjewistische leus ‘Vrede, brood en land!’. De bolsjewieken wilden dat Rusland zich terugtrok uit de uitzichtloze oorlog, dat de economie werd verbeterd en dat de landbouwgronden werden herverdeeld ten gunste van de boeren. De gematigde hervormingen van de Voorlopige Regering, die in maart 1917 was aangetreden na het vertrek van de tsaar, sorteerden te weinig effect. Bovendien zette de tweede premier Alexander Kerenski de deelname van Rusland aan de oorlog voort.
Maar de bolsjewieken speelden niet alleen in op de ontevredenheid van hun achterban. Door de noden van de bevolking toe te schrijven aan de manier waarop eerst de tsaar en later de Voorlopige Regering het land bestuurde, wisten ze de arbeiders en soldaten te overtuigen van de noodzaak van een revolutie. Doordat ze zich niet afhankelijk maakten van initiatieven van hun achterban konden de bolsjewieken veel vrijer opereren.
4 Kies het moment
Uit de enorme stroom artikelen die Lenin in het revolutiejaar schreef, spreekt een grote angst dat de bolsjewieken hun kansen zouden vergooien door op het verkeerde moment een revolutie te beginnen.
In juli 1917, toen de militaire afdeling van de bolsjewistische partij de regering van premier Kerenski omver wilde werpen, achtte hij de tijd nog niet rijp. Zijn inschatting was dat de bolsjewieken op dat moment te weinig steun hadden, en hij deed er alles aan om zijn ongedurige partijgenoten tegen te houden. De bolsjewistische partijleiding draaide de beslissing om mee te doen aan de massaopstanden terug, maar toen was het kwaad al geschied. Kerenski zag de bolsjewieken als de aanstichters van de demonstraties en liet zo veel mogelijk bolsjewistische leiders arresteren. Lenin wist naar Finland te ontsnappen.
‘De geschiedenis zal hard zijn voor de revolutionairen die aarzelen’
In augustus keerde het tij weer in het voordeel van de bolsjewieken. Ze leverden een wezenlijke bijdrage aan het afslaan van een militaire couppoging door generaal Lavr Kornilov en wonnen daardoor snel aan populariteit. Ook de verdere ineenstorting van de economie en de Russische nederlagen in de oorlog speelden de bolsjewieken in de kaart. Lenin zag nu zijn kans schoon. Waar hij eerst vreesde dat de bolsjewieken de macht te vroeg zouden overnemen, was hij nu bang dat ze te lang zouden wachten. De bolsjewieken moesten het ijzer smeden nu het heet was, want als ze niets zouden doen, zou de bevolking gedesillusioneerd raken en waren de kansen op een revolutie weer verkeken. Zoals hij zelf zei: ‘De geschiedenis zal hard zijn voor de revolutionairen die aarzelen terwijl ze vandaag de overwinning kunnen behalen (en zeker zullen behalen) en morgen veel, zelfs alles, kunnen verliezen.’ In het najaar van 1917 stonden de sterren gunstig, en Lenin wist zijn partijgenoten ervan te overtuigen dat dit het moment was om toe te slaan.
5 Verover de infrastructuur
Voor een revolutie, zo schreef Lenin in zijn bekende werk Staat en revolutie (1917), ‘is er natuurlijk een uiterste hardheid nodig, een brutaliteit van onderdrukking, zijn er hele zeeën van bloed nodig’. Afgezet tegen deze onheilspellende taal en tegen het latere geweld van het Sovjetregime, was de Oktoberrevolutie een vrij beheerste operatie. Machthebbers maken zelden zonder slag of stoot plaats voor een revolutionaire beweging, dus ook de bolsjewieken hadden wapens nodig. Wat echter opvalt aan de Oktoberrevolutie, is de doelmatige manier waarop ze deze wapens inzetten.
Tekst loopt door onder afbeelding
Op de Nevski Prospekt in Petrograd vechten bolsjewieken tegen het leger van Aleksandr Kerenski
Het zenuwcentrum van de Oktoberrevolutie in Petrograd (tegenwoordig Sint-Petersburg) was het Militair Revolutionair Comité (MRC). Dit orgaan was officieel opgericht om Petrograd te beschermen tegen aanvallen van reactionaire Russische generaals, maar de bolsjewieken, die ruim vertegenwoordigd waren in het MRC, gebruikten het vooral om de Voorlopige Regering in de tang te nemen. Daarbij waren veel soldaten en vlootpersoneel op de hand van de bolsjewieken. Zij hadden zich loyaal verklaard aan het MRC en waren bereid mee te werken aan de bolsjewistische machtsovername. De bolsjewieken hadden nu dus de wapens die ze nodig hadden.
De eerste zet van het MRC was de bezetting van bruggen en spoorlijnen. Op die manier werd het voor de Voorlopige Regering onmogelijk om vanaf het front loyale troepen aan te laten rukken om de orde te herstellen. Vervolgens sneden revolutionaire troepen de communicatielijnen van de Voorlopige Regering door. Door postkantoren en telegrafiecentrales te bezetten, konden de bolsjewieken bepalen welke berichten de stad in en uit gingen. Ook kregen ze de stroomvoorziening in de stad in handen. In opdracht van het MRC bezetten revolutionaire soldaten de elektriciteitscentrales, waarna alle overheidsgebouwen zonder stroom kwamen te zitten.
De verovering van het Petrus-en-Paulus-fort en de positionering van het slagschip Aurora in de rivier de Neva vormden het sluitstuk van de machtsovername. Vanaf deze twee locaties was het mogelijk om het Winterpaleis, het hoofdkwartier van de Voorlopige Regering, met zware artillerie te bestoken. Premier Alexander Kerenski en zijn collega’s konden nu geen kant meer op. Met hun arrestatie door de revolutionaire troepen kwam er een einde aan de Voorlopige Regering.
Een chronologisch overzicht van de revolutie
1917
Februari: Massale protesten in Petrograd
27 februari: Oprichting van de sovjet van Petrograd
2 maart: Aantreden Voorlopige Regering en val van de tsaar (Februarirevolutie)
3 en 4 juli: Bolsjewieken steunen demonstraties tegen de Voorlopige Regering in Petrograd
27-30 augustus: Couppoging door Lavr Kornilov tegen Voorlopige Regering afgeslagen
25 oktober: Staatsgreep door Lenin en de bolsjewieken (Oktoberrevolutie)
2 december: Wapenstilstand tussen Rusland en de Centralen
9 december: Begin vredesonderhandelingen tussen Rusland en de Centralen
Teun van Dongen is onderzoeker en publicist op het gebied van politiek extremisme.
Meer weten
Tien dagen die de wereld deden wankelen (2017) door John Reed
Lenin in de trein. De reis naar de revolutie (2016) door Catherine Merridale
Keerpunten van de Russische Revolutie (2017) door Tony Brenton (red.)
