In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand Femke Deen. ‘Uit de bronnen blijkt dat Willem van Oranje geëmancipeerder was dan zijn negentiende-eeuwse biografen.’
Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?
‘Ja, die ken ik zeker. Alsof ik door een bliksemschicht word getroffen en iets wezenlijks begrijp van het verleden door mijn fysieke ontmoeting met een archiefstuk, een gebouw of een plek.’
Kunt u dit toelichten?
‘Als biograaf wil ik handgeschreven eeuwenoude brieven in mijn handen houden. Iemand heeft zo’n brief zelf geschreven, opgevouwen en vastgehouden. Dat maakt het verleden tastbaar – dichterbij kan ik niet komen.’
Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Bij wie overkwam u dat?
‘Bij de brieven van Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem van Oranje, die werd gedwongen tot een echtscheiding en later krankzinnig werd verklaard, zag ik afdrukken van druppels op het papier. Het kan haast niet anders of dat waren haar tranen. Haar brieven in het Duits zaten vol woedende onderstrepingen en doorhalingen. Naarmate ze geestelijk de weg meer kwijtraakte, werd haar handschrift slordiger en onleesbaarder. Het was of ik over haar schouder meekeek, terwijl ze wanhopiger werd, en haar verdriet en woede uitte over het feit dat haar dochter bij haar werd weggehaald en ze gevangen werd gehouden. In Dresden zat ze op het laatst ingemetseld in een kasteelkamer. Ze stierf vlak voor haar 33ste in 1577. Daar heeft ze niets meer geschreven. Haar laatst bewaarde brief is een smeekschrift aan haar oom, die haar als een baksteen liet vallen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Voor u is een gedigitaliseerde brief dus geen alternatief voor het papieren origineel?
‘Ik maak zelf natuurlijk ook scans; digitale brieven zijn praktisch. Maar ik wil de originelen wel gezien hebben. Bovendien: de fysieke vorm waarin brieven zijn gearchiveerd, vertelt ook veel over hun betekenis. Ik vergeet nooit het moment dat de archivaris van het Koninklijk Huisarchief mij de stukken van Anna van Saksen overhandigde. Ik werd verrast door diverse dikke banden met zorgvuldig samengebonden stukken. In Duitse archieven trof ik vergelijkbare banden, te beginnen met het protocol van haar huwelijksceremonie. Dit was voor mij een eyeopener. Het vertelde me dat er over haar een groot onbekend verhaal te vertellen viel.’
Twijfelde u daaraan?
‘Anna was tot dan toe afgeschilderd als overspelige hysterica. Maar toen ik het omvangrijke archiefmateriaal zag, besloot ik een biografie aan haar te wijden. Haar zaak heeft haar tijdgenoten veel kopzorgen gekost. Ze werd niet simpelweg terzijde geschoven, daar verzette ze zich aanvankelijk ook heftig tegen. Haar verhaal was complexer dan bekend was.’
In uw biografie over Anna van Saksen uit 2018 werpt u een minder stereotyperende blik op haar dan gebruikelijk. Gebeurt dat inmiddels vaker bij historische vrouwen?
‘Zeker. Bijkomend voordeel is dat er over vrouwen veel materiaal bestaat dat nog niet is bestudeerd. Ik werk nu aan een boek over Charlotte de Bourbon, Oranjes derde echtgenote, met wie hij trouwde in 1575. Zij heeft ook veel brieven nagelaten en het is opvallend hoezeer ze als gelijken correspondeerden. Hooggeplaatste vrouwen schreven net als mannen om te netwerken. Als kinderen werden de dochters van Charlotte en Willem al getraind in brieven schrijven. De verwachting was dat vrouwen als netwerkers de familiepositie zouden versterken.’
Er werd van een hooggeboren vrouw een actieve rol op het diplomatieke toneel verwacht?
‘Precies. Dat blijkt ook duidelijk uit de portretten van de achttien vrouwen in de bundel Moeders des vaderlands, die ik met Ineke Huysman heb samengesteld. Vrouwen, onder wie Margaretha van Parma en Amalia van Solms, waren in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd politiek veel invloedrijker dan lang is aangenomen. In de negentiende eeuw projecteerden mannelijke historici de conservatieve sekseopvattingen uit hun eigen tijd op het verleden, en mede daardoor verdwenen de werkelijke macht en invloed van historische vrouwen uit beeld. Maar als je naar de bronnen teruggaat, zie je dat Willem van Oranje geëmancipeerder was dan zijn negentiende-eeuwse biografen.’
Femke Deen
(1975) is historica en schrijver. Ze is gespecialiseerd in de zestiende eeuw. In 2015 promoveerde ze op Publiek debat en propaganda in Amsterdam tijdens de Nederlandse Opstand. Amsterdam ‘Moorddam’ (1566-1578). In 2018 verscheen van haar Anna van Saksen. Verstoten bruid van Willem van Oranje. Met Ineke Huysman is ze samensteller van de bundel Moeders des vaderlands. De vrouwen die Nederland vormden (384 p. Atlas Contact, € 29,99), die half mei verschijnt.
Openingsafbeelding: Charlotte de Bourbon verpleegt Willem van Oranje, die gewond is geraakt bij een aanslag. Nicolaas Pieneman, 1840.
