Albertine Agnes blonk uit tijdens het Rampjaar

In 1643 dong Willem Frederik van Nassau voor het eerst naar de hand van Albertine Agnes. Hij hoopte door het huwelijk een sterk verbond tussen de twee takken van de familie te smeden: die van de Friese Nassau-Dietz en de Hollandse Oranje-Nassau. Op haar sterfbed had hij zijn moeder beloofd een Oranje te trouwen, met minder nam hij geen genoegen. Maar Amalia van Solms vond Willem Frederik aanvankelijk geen partij voor haar dochter. Hij was uit de gratie geraakt omdat hij in 1640 het Friese stadhouderschap had aanvaard. Dat was tegen het zere been van Frederik Hendrik, die het stadhouderschap in alle gewesten van de Republiek begeerde. Hij voelde in het precaire staatsbestel van de Republiek de hete adem in de nek van de Friese Nassaus.

Toch hield Amalia van Solms de vermaledijde stadhouder uit Friesland aan het lijntje. In zijn dagboek hield Willem Frederik nauwgezet de balans bij van zijn huwelijkskansen met Albertine Agnes. Hij verkeerde het grootste deel van het jaar aan het Binnenhof; alleen in het voorjaar, wanneer in Friesland de Landdag bij elkaar kwam, begaf hij zich naar Leeuwarden.  In 1643 schreef hij in zijn dagboek: ‘Mij wordt goede hoop en half verzekering gegeven aangaande de zaak van Albertine.’ Hij was op dat moment 29 en zij bijna 10 jaar oud.

Willem Frederik werd pas als een serieuze huwelijkskandidaat aangemerkt toen de macht van de Hollandse Oranjes een dieptepunt had bereikt. Na de dood van Frederik Hendrik had zijn opvolger Willem II een mislukte staatsgreep gepleegd. Vrij snel daarna, in 1650, was hij onverwacht overleden. Vijf gewesten in de Republiek lieten het stadhouderschap vervolgens vacant – het begin van het zogeheten Eerste Stadhouderloze Tijdperk. Maar Groningen en Drenthe aanvaardden Willem Frederik als hun stadhouder, tot afgrijzen van Amalia van Solms, die de machtsaspiraties van de Friese Nassaus bevestigd zag. Toch koos ze uiteindelijk eieren voor haar geld. Als Willem Frederik nog steeds de hand van haar dochter begeerde, kon hij op haar toestemming rekenen, liet zij hem minzaam weten.

Willem Frederik nam zich heilig voor Albertine Agnes te beminnen ‘om haar persoon, schoonheid, deugden, merites’, maar die intentie was bepaald niet wederzijds. In zijn dagboek bad hij ‘dat de zoete prinses wat genegenheid voor mij mocht krijgen’. Willem Frederik was bepaald niet moeders mooiste en deed in zijn dagboek onomwonden verslag van een venerische ziekte die hij als vrijgezel tijdens zijn bordeelbezoek en zijn talloze seksuele escapades moet hebben opgelopen. Verteerd door schuldgevoelens vroeg hij God bevrijd te worden van de ‘oude Adam’, die van na de zondeval. Maar het vlees is zwak. Ook na zijn devote boetedoeningen gedroeg hij zich ‘als een zwijn dat zich in het slijk wentelt, wanneer het gewassen is’.

Met deze man ging Albertine Agnes van Oranje-Nassau op 2 mei 1652 een echtverbintenis aan. De huwelijksplechtigheid werd voltrokken in Kleef. Amalia hoopte dat haar ‘Ambaatje’ – haar koosnaam voor Albertine Agnes – de Friese stadhouder een troonopvolger zou schenken, een zoon dus. Ondank de overeengekomen contractuele verplichtingen peinsde Albertine Agnes er niet over om tijdens de huwelijksnacht het bed te delen met haar kersverse echtgenoot. Zij had hem ‘ontlopen’, noteerde Willem Frederik beteuterd in zijn dagboek.

Willem Frederik draaide, tot groot chagrijn van zijn secretaris Vegelin, ook nog eens op voor de exorbitante huwelijkskosten. De festiviteiten rond de plechtigheid duurden al met al een week, met banketten, parades en toernooien. Als klap op de vuurpijl besloot Amalia van Solms na het feest met haar gevolg van zo’n 150 personen naar Friesland af te reizen. Willem Frederik moest daardoor vanuit Kleef in allerhaast een ceremoniële ontvangst in Leeuwarden voorbereiden. Dat machtsvertoon was tegen het zere been van de staatsgezinde krachten in Friesland. Pieter van Harinxma, lid van het Hof van Friesland en ‘een liefhebber van de vrijheid’, schreeuwde moord en brand dat het huwelijk de Friese schatkist zo’n 300.000 gulden had gekost.

Na haar aankomst in Leeuwarden ging Albertine Agnes voortvarend te werk om het stadhouderlijke hof te hervormen. Er werd een nieuwe vleugel gebouwd, met een edelliedenzaal en een heuse galerij, waarin ze haar indrukwekkende kunstcollectie kon tonen. Ze bezat werk van onder anderen Anthony van Dyck en Quinten Matsijs. De portretten van haar roemruchte voorouders moesten bezoek doordringen van het aanzien van haar familie. De echtgenote van Willem Frederik van Nassau-Dietz begreep als geen ander dat een hof meer behoorde te zijn dan een bestuurlijk centrum. Het moest ook culturele allure hebben, het middelpunt zijn van een bloeiend hofleven, waar de bestuurlijke elite met haar aanwezigheid de heer des huizes eer bewees. Wie machtig wilde zijn, moest macht tonen.

De eerste jaren van het huwelijk waren bepaald niet gelukkig te noemen. Toen Albertine Agnes maar niet zwanger wilde raken, werd de hulp van een arts ingeroepen. Intussen deed Willem Frederik in zijn dagboek meermaals kond van zijn overspelige gedachten. Dat hij ze wist te onderdrukken, beschouwde hij als een goddelijke genade, al gaf hij zich ook weleens over aan het ‘ongeluk met hand’. Uiteindelijk werden zijn gebeden verhoord. In december 1652 beviel Albertine Agnes van een blakende dochter, die naar haar moeder Amalia werd vernoemd. Een jaar later volgde de geboorte van Hendrik Casimir, de zo verlangde troonopvolger van Willem Frederik.   

En toen vond op 24 oktober 1664 dat fatale ongeluk plaats. Willem Frederik zou nog zeven dagen leven voordat hij in het bijzijn van zijn vrouw en Vegelin de geest gaf. Op zijn sterfbed vroeg hij zijn persoonlijk secretaris aan te blijven, om zijn vrouw tijdens haar dagelijkse besognes bij te staan. Vegelin bewaakte niet alleen de financiën van Albertine Agnes, maar bemoeide zich ook uitdrukkelijk met de opvoeding van haar zoon. De troonpretendent bleek bepaald geen studiebol te zijn. Albertine Agnes nam een Franse gouverneur in dienst die de jongen met straffe hand de eerste beginselen van wiskunde, Frans en Duits moest bijbrengen, noodzakelijke kennis om zich op het slagveld en aan het hof te kunnen handhaven. Vegelin meende dat je deze ‘vurige geest’ anders moest aanpakken: ‘niet  door dwang, maar met zoetigheid al spelende’. Verder hoopte hij de weduwe ertoe te bewegen op minder grote voet te leven. Haar financiële situatie baarde hem zorgen.

Albertine Agnes ontpopte zich na de dood van haar man als een buitengewoon invloedrijke regentes. Friesland kende een machtige landadel, vertegenwoordigd door de grietmannen in de Landdag. Daarnaast waren er de regenten van de elf steden. Kort na het overlijden van Willem Frederik riep Albertine Agnes de Staten van Friesland bijeen, om haar rol als voogdes van de minderjarige Hendrik Casimir formeel te bevestigen. Met steun van Vegelin wist ze haar weg te vinden in de complexe politieke verhoudingen van het gewest.

Haar politieke talent blijkt vooral uit haar optreden tijdens het Rampjaar 1672, toen het voortbestaan van de Republiek aan een zijden draadje hing. Een vijandelijke coalitie van Frankrijk, Münster en Keulen viel met 120.000 man de Republiek binnen, terwijl Engeland vanuit zee de kust bestookte. Friesland kreeg vooral met aartsvijand Münster te maken. Op 11 juli viel Coevorden, waarmee de weg naar Groningen en Friesland openlag.

Albertine Agnes ontpopte zich als een volleerd middelares tussen de noden van haar gewest en het algemene belang van de Republiek. De grietmannen hadden uit angst voor verzilting van hun landerijen de inundaties gefrustreerd die de vijand tegen moesten houden. Er kwam een volksbeweging in Friesland op gang die de regie van de prinses-regentes eiste. Albertine Agnes bepaalde dat de dijken moesten worden doorgebroken en riep een ‘derde man’ in de strijd: bewapening van het volk moest de schrikbarende tekorten van het Staatse landleger aanvullen. Op papier had dat 21.000 manschappen, maar in de praktijk nauwelijks meer dan de helft daarvan.   

De kern van de Friese volksbeweging bestond uit gereformeerde predikanten. Zij zagen in Albertine Agnes niet alleen een patrones voor het ware geloof, maar ook een bondgenoot tegen de kuiperijen van de veelal katholieke landadel. De grietmannen verdeelden onderling de lucratieve ambten die er in het gewest te vergeven waren. De beweging leidde tot een schisma in de Staten van Friesland. In Sneek richtten verschillende buitenspel gezette grietmannen een schaduwcollege op, dat de zittende heren in Leeuwarden van repliek diende. Deze Sneeker Staten wisten Hans Willem van Aylva, de commandant van het landleger in Friesland en een representant van de landadel, ertoe te bewegen geen orders meer aan te nemen van Leeuwarden. Albertine Agnes keerde zich uiteindelijk tegen haar natuurlijke bondgenoten, de stadhoudersgezinde krachten in Leeuwarden, en koos de kant van de Sneeker Staten, waarmee zij een dreigende burgeroorlog voorkwam. Door haar bemiddeling tussen Sneek en Leeuwarden kwam het stadhouderschap versterkt uit de strijd.

In 1679, toen Hendrik Casimir inmiddels 22 was, achtte ze de tijd rijp om de luwte op te zoeken en het stadhouderschap volledig aan haar zoon over te laten. Ze trok zich terug op het landgoed Oranjewoud nabij Heerenveen; de Staten van Friesland gunden haar dat buitenverblijf, hoewel stadhouders formeel geen onroerend goed in het gewest mochten bezitten. De laatste jaren van haar leven, tot haar dood in 1696, stonden vooral in het teken van haar bouwactiviteiten. Haar erfgoed in Dietz moest tot een waar paleis uitgroeien dat recht deed aan de grandeur van haar geslacht. Dat werd het Slot Oranienstein.

Door haar groots en meeslepend leven kreeg Albertine Agnes de reputatie dat ze spilziek was. Maar dat zijn projecties van een negentiende-eeuwse historiografie, die zich geen raad wist met haar unieke positie in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Albertine Agnes van Oranje-Nassau was de eerste regentes in de vaderlandse geschiedenis die zich ontpopte tot een buitengewoon invloedrijke en politiek getalenteerde vrouw. Velen zouden haar volgen.

Openingsafbeelding: Een portret van Albertine uit het atelier van Johannes Mytens, circa 1665.