‘Familie is ons laatste toevluchtsoord’

Dankzij de coronalockdown kon de Britse historicus Simon Sebag Montefiore zijn droom verwezenlijken: een geschiedenis van de wereld schrijven. In zijn nieuwste boek behandelt hij het verleden van de mensheid aan de hand van familie. Ambitieuze families deden er eeuwenlang alles aan om de macht te grijpen en vast te houden. Volgens Montefiore probeert de westerse wereld zich inmiddels los te maken van dit soort invloedrijke geslachten. Toch is de dynastie aan een wereldwijde comeback bezig.

Waarom wilde u een wereldgeschiedenis schrijven?

‘Toen ik jong was kreeg ik de wereldgeschiedenis van historicus Arnold Joseph Toynbee cadeau. Dat vond ik prachtig. Ik was ook een groot fan van de werken van Hugh Thomas en Peter Frankopan, en wilde niets liever dan zelf een wereldgeschiedenis schrijven. Vooral het werk van de veertiende-eeuwse Arabische historicus Ibn Khaldun heeft me daarbij geïnspireerd. Hij schreef een invloedrijke wereldgeschiedenis over de opkomst en ondergang van dynastieën en is eigenlijk de geest van mijn boek. Naast historicus was Khaldun minister in verschillende koninkrijken en ontmoette hij beroemde families en figuren, zoals de veroveraar Timoer Lenk. Na jarenlange ervaring als staatsman kwam hij tot de conclusie dat alleen solidariteit een staat bijeen kon houden. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit, want de eenheid bewaren is nog altijd de grootste uitdaging voor moderne beschavingen.’

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Wat voegt u toe aan eerdere wereldgeschiedenissen?

‘Als ik heel eerlijk ben, zijn er naast indrukwekkende boeken ook veel saaie wereldgeschiedenissen geschreven. De meeste gaan over droge onderwerpen als handelsroutes en stoomschepen. Met dit boek breng ik de menselijkheid terug in de wereldgeschiedenis. Ik heb ervoor gekozen om het verhaal van de mensheid te vertellen aan de hand van families. Volgens mij is dat een ideale methode: het combineert de immense tijdspanne van het verleden met de intimiteit van een biografie. Het is bovendien een nuttige manier om een diverse geschiedenis te vertellen, met genoeg ruimte voor de verhalen van vrouwen en kinderen. Als je dynastieën onderzoekt, kom je tot de conclusie dat machtige vrouwen net zo opmerkelijk, grillig en gewelddadig waren als hun mannelijke tegenhangers. Daarnaast tekenden historici in eerdere wereldgeschiedenissen vooral de westerse successen uit het verleden op, zoals de triomfen van het Britse Rijk en de Verenigde Staten. Maar er zijn bijzondere verhalen te vertellen over alle uithoeken van de wereld. Ik schrijf bijvoorbeeld over invloedrijke families uit Litouwen, Albanië, Cambodja, Hawaii en Paraguay.’

Niet iedere historicus zou een project als dit aandurven. Waarom u wel?

‘Laat ik vooropstellen dat het me nooit was gelukt zonder de lockdowns, want het is een enorme uitdaging om een wereldgeschiedenis te schrijven. Het is al lastig om de verschillende Chinese rijken op een toegankelijke manier te beschrijven, laat staan dat je ze in een globale context moet plaatsen. Dit boek is het resultaat van een leven lang lezen en reizen. Wat me heeft geholpen is dat ik in mijn carrière veel historische plekken heb bezocht. Zo verbleef ik in de vroege jaren negentig in de Verboden Stad waar Mao Zedong en Deng Xiaoping ooit woonden. Ik ben in Downing Street, het Witte Huis en het Kremlin geweest, plekken die me hebben geïnspireerd om over geschiedenis te schrijven. Ik was in de Sovjet-Unie toen het Russische Rijk uiteenviel, en ervoer daar hoe het is om de geschiedenis letterlijk te beleven. Eigenlijk zou iedere historicus de val van een wereldrijk moeten meemaken om de geschiedenis te begrijpen.’

Is dat uw advies aan jonge historici?

‘Als beginnende historicus zou je nu eigenlijk naar Rusland moeten gaan, of naar China of Iran. In de Sovjet-Unie heb ik vreselijke dingen gezien, maar de geschiedenis speelde zich daar wel voor mijn ogen af. Dat was enorm spannend.’

Het boek staat vol geweldsuitbarstingen en moordpartijen. Is dit een duistere zijde van de mensheid?

‘“Achter elk groot fortuin schuilt een grote misdaad,” zei de Franse schrijver Honoré de Balzac ooit. De geschiedenis heeft duistere kanten, maar juist die zwarte bladzijden zijn cruciaal in ons verleden. Oorlog is altijd de belangrijkste motor van historische verandering geweest. De oorlog in Oekraïne laat dat opnieuw zien: alle wereldleiders moeten op dat conflict reageren. Maar naast duisternis zit er ook veel schoonheid in de geschiedenis; ik schrijf bijvoorbeeld over de dagboeken van Samuel Pepys, de schilderijen van Michelangelo en de muziek van Mick Jagger.’

Wat is de historische kracht van familie?

‘De biologische familie ontstond om kinderen veilig te kunnen opvoeden, want mensenkinderen zijn kwetsbaar. In de loop der tijd ontwikkelde de familie zich ook tot een sociaal verschijnsel om bezit, status en grondgebied te beschermen; politieke families begonnen zich te spiegelen aan biologische gezinnen.

Families boden bescherming en stabiliteit, maar de grootste historische kracht van de dynastie was continuïteit. Koningen konden hun eigen erfgenamen benoemen en hen opleiden zoals ze zelf wilden. Ze probeerden bovendien een zweem van mystiek rond hun familienaam te creëren en schiepen mythes om hun macht te legitimeren. Koningen verkondigden bijvoorbeeld dat ze van goden of helden afstamden.

Om machtsclaims van buitenaf te voorkomen, trouwden veel machthebbers binnen hun eigen familie. Dat gebeurde al in het Oude Egypte, maar was ook bij de Habsburgers nog een gangbare praktijk. Door onderling te huwen hoopten invloedrijke huizen hun heilige status te behouden. Het belang van het huwelijk in de geschiedenis is niet te onderschatten.’

Heeft de familie ook zwaktes?

‘Het ironische aan de familie is dat deze de macht niet alleen beschermt, maar ook bedreigt. De laatste mensen op wie een heerser kon vertrouwen waren vaak zijn familieleden, maar zij waren ook degenen die hem konden vernietigen. Vrouwen vergifigden hun echtgenoten en broers sloegen elkaar de hersens in om aanspraak te maken op de troon. Een van mijn favoriete verhalen in het boek is dat van Selim de Blonde, die in de zestiende eeuw de strijd aanbond met zijn broer om sultan van het Ottomaanse Rijk te worden.’

Welk familieverhaal intrigeerde u het meest?

‘Dat van Francisco Mendes, een rijke Joodse peperhandelaar uit Lissabon. Toen Portugese Joden zich in 1497 gedwongen tot het christendom moesten bekeren, deed hij alsof. Hij huwde zijn vrouw Beatriz tijdens een katholieke plechtigheid, maar toen Francisco en zijn familie later alsnog uit Lissabon werden verdreven, keerden ze terug naar hun Joodse geloof en ontsnapten ze naar de Nederlanden. Hun verhaal eindigt uiteindelijk in het Ottomaanse Rijk, waar leden van de Mendes-familie op machtige posities terechtkwamen.’

Schuilt er een algemeen wereldbeeld achter uw boek? Draait de geschiedenis meer om families dan om grote ideeën of ideologieën?

‘Ik plaats het belang van families niet boven dat van ideologische stromingen. De familie is vooral een goede manier om het verhaal van de mensheid te vertellen, want door de ogen van dynastieën kun je alle grote religies en filosofieën bespreken, van het christendom tot het marxisme. Maar families zijn wel degelijk belangrijk geweest voor het verloop van de geschiedenis. Van een biologisch fenomeen veranderde het in een sociale uitvinding die de mensheid toepaste in de politiek en het zakenleven. Het reikte zelfs tot aan de criminaliteit: de Italiaanse maffia ging zich een familie noemen om loyaliteit af te dwingen. Ook staten en landen hoopten burgers voor zich te winnen door zich als een familie te presenteren. Net als de familie zorgde de staat voor stabiliteit, comfort en bescherming; ze vervulden allebei een paternalistische rol. De achttiende-eeuwse schrijver Samuel Johnson zei het treffend: “Een koninkrijk is als een familie, en een familie is als een koninkrijk.”’

Moeten we de wereldpolitiek dan zien als een strijd tussen rivaliserende families?

‘Vroeger wel, maar nu niet meer. Er zijn eeuwen geweest waarin een aantal families over grote delen van de wereld heerste, zoals de Mongolen-dynastieën of de nazaten van Timoer Lenk. Vroeger drongen dynastieën door tot in alle hoeken van de samenleving, maar inmiddels is de maatschappij te complex om door een paar families te worden geregeerd. In westerse samenlevingen zijn er te veel instituties waarin families geen rol van betekenis spelen. De BBC en National Health Service zijn cruciale instanties in Groot-Brittannië, maar hebben weinig met familie te maken.’

Zijn mensen geprogrammeerd om hun familie tot hun eerste prioreit te maken?

‘Dat denk ik wel. In het grootste deel van de wereld is familie nog steeds het allerbelangrijkste. De enige plekken waar mensen niet volledig hardwired zijn om zich op hun familie of clan te richten, zijn de open samenlevingen in het Westen. We doen ons best om daaraan te ontsnappen; dankzij onze meritocratie en ons rechtssysteem is familie niet meer leidend. Maar wie wat dieper graaft, ziet dat de macht van de familie ook in het Westen nog altijd aanwezig is. Denk aan grote ondernemingen als het Heineken-concern, of de familie Trump in Amerika. Bovendien denk ik dat we in het Westen terug zullen keren naar een focus op familie.’

Wat bedoelt u daarmee?

‘De technologische vooruitgang van de afgelopen eeuw heeft ons de mogelijkheid gegeven om ons los te maken van familiebanden. Maar als het leven in onze democratieën minder comfortabel wordt, zullen we opnieuw onze toevlucht zoeken tot het gezin. Als er zware tijden aanbreken en we onze welvaart verliezen, wordt onze wereld kleiner en focussen we ons op onze familie. De coronacrisis was daar een goed voorbeeld van. Uiteindelijk kan dat ook leiden tot een terugkeer van invloedrijke families in de samenleving.’

Is de dynastie al aan een comeback bezig?

‘Wereldwijd komen er steeds meer familiemonarchieën aan de macht. In landen als Noord-Korea, Azerbeidzjan en Syrië installeren politiek leiders hun kinderen op bestuurlijke posities. In de westerse wereld is een familiedynastie onacceptabel, al hebben we in de Verenigde Staten gezien hoe Trump het nepotisme terugbracht naar de open samenleving. Dat is een zorgelijke trend, want de westerse democratie blijkt veel fragieler dan we decennialang hebben gedacht. Dynastieke politiek is vreselijk, maar is nauwelijks uit te roeien.’

Poetins inval in Oekraïne is volgens u ook een terugkeer naar de ‘normale’ geschiedenis van dynastieën.

‘Het moderne Rusland heeft geen echte familiedynastie, maar wel een kleine elite die zich op een vergelijkbare manier gedraagt. Dat begon bij Lenin en Stalin. Zij installeerden niet hun familieleden in het Kremlin, maar creëerden een groep wapenbroeders die dicht bij de macht stond. Poetins aanval op Oekraïne is een terugkeer naar de normale geschiedenis van dynastie en imperium. Een terugkeer naar de traditionele wanorde in de wereld, waar een leider een buurland inpikt als hij daar zin in heeft.’

Slavernij is een terugkerend thema in het boek, zowel in verhalen over het Westen als het Oosten. Is ons huidige beeld van slavernij te eurocentrisch?

‘Toen ik deze wereldgeschiedenis schreef moest ik presentisme vermijden; het verhaal mocht geen afspiegeling zijn van onze eigen tijd en waarden. Amerika heeft de afgelopen decennia het intellectuele debat over slavernij bepaald, waardoor er veel aandacht is geweest voor de trans-Atlantische slavenhandel. Aan de ene kant is dat positief; we kennen nu de duistere kanten van de wereldrijken van weleer, die zowel op grote prestaties als op grote misdaden zijn gebouwd. Aan de andere kant wordt het tijd dat we meer naar andere periodes en gebieden gaan kijken waar slaven zijn verhandeld. Denk aan de Oost-Afrikaanse, Indische of Arabische slavernij. Of de slavernij in het Middellandse Zeegebied in de Middeleeuwen. Die geschiedenissen gaan ook over grote aantallen slaven en over dezelfde mate van lijden. Ons beeld van slavernij draait nu om de Amerikaanse beleving en is simpelweg te Anglocentrisch. We hebben een breder begrip van slavernij nodig.’

De Nederlandse overheid heeft inmiddels excuses aangeboden voor het slavernijverleden. Vindt u dat nuttig?

‘Excuses kunnen helend werken, maar ik geloof niet dat we kinderen, kleinkinderen of verre families de schuld kunnen geven van de misdaden van hun voorouders. Verontschuldigingen zijn uiteindelijk niet bevredigend, want we bereiken er minder mee dan met onderwijs. Het beste medicijn voor misdaden uit het verleden is om de misstanden aan de oppervlakte te brengen, zonder daarbij iets te verbergen. Daarom is het werk van historici cruciaal.’

Barbara Tuchman is volgens u de belangrijkste historicus ooit vanwege haar rol in de Cubacrisis.

‘Tuchman schreef een boek over het begin van de Eerste Wereldoorlog: The Guns of August. De Amerikaanse president John F. Kennedy was daar zo van onder de indruk dat hij vastbesloten was zich niet in een nieuwe oorlog te storten, zelfs niet toen de spanningen tussen Amerika en de Sovjet-Unie een hoogtepunt bereikten. Het illustreert waarom wereldleiders meer geschiedenisboeken zouden moeten lezen. Daar kleeft overigens wel een risico aan, want politici mogen zich niet beperken in hun leesvoer. Kijk bijvoorbeeld naar Poetin, die veel over geschiedenis leest, maar vooral verhalen kiest over Russische veroveraars. Te weinig geschiedenis, of een geschiedenis die te geconcentreerd is, leidt tot een vervormd wereldbeeld. Daarom is wereldgeschiedenis zo belangrijk.’

Klopt het dat Poetin een groot fan is van uw eerdere boek over Catharina de Grote en haar maarschalk Grigori Potemkin?

‘Ja, Poetin is een groot bewonderaar van deze Russische voorgangers. Hij heeft onlangs zelfs Potemkins botten uit Oekraïne gestolen en naar Rusland gehaald. Maar Catharina de Grote en Potemkin zouden Poetin hebben gehaat. Zij waren kinderen van de Verlichting, echte kosmopolieten. Ze bouwden steden in het zuiden van Oekraïne waar Joden, Polen, Grieken, Italianen, Russen en Oekraïners samenleefden. Ze zouden het ultranationalisme van Poetin verafschuwen.’

In uw conclusie waarschuwt u dat alle wapens die de mensheid geproduceerd heeft uiteindelijk gebruikt zullen worden. Stevenen we af op een kernoorlog?

‘Ik vrees van wel. Door de inval in Oekraïne willen steeds meer landen kernwapens bezitten en zal er vroeg of laat een nucleaire aanval plaatsvinden. In de wereldgeschiedenissen van de toekomst zullen de afgelopen zeventig jaar waarschijnlijk worden omschreven als een uitzonderlijke periode waarin de mensheid naar hoge doelen streefde. Die doelen hebben we niet overal bereikt, maar op veel plekken in de wereld hebben we wel voor vrede gezorgd.’

Is de ongerustheid over het einde der tijden een historische constante?

‘De angst dat de wereld vergaat is net zo oud als de mensheid zelf, maar volgens mij zijn we er nu dichterbij dan ooit. Als de wereldbevolking blijft groeien, de aarde opwarmt en onze bronnen opraken, zullen er volksverhuizingen plaatsvinden op een schaal die we sinds de zesde eeuw niet hebben gezien.

Toch denk ik niet dat klimaatverandering of een kernoorlog per se het einde van de wereld hoeft te betekenen. Onze wapens zijn geavanceerd, maar dat geldt ook voor onze mogelijkheden en oplossingen. Ik hou hoop dat onze creativiteit ons uit de problemen zal helpen. Van één ding ben ik wel overtuigd: door de crises die gaan komen, zullen we ons meer op onze families gaan richten. Dat is ons laatste toevluchtsoord.’