Toen Catharina als buitenlandse, onervaren vrouw de Russische troon besteeg had het land grote problemen en was haar gezag wankel. Maar de tsarina had grote plannen. Door een combinatie van machtspolitiek en voorzichtigheid, verlichte hervormingen en onderdrukking slaagde ze erin 34 jaar op de troon te blijven en Rusland ingrijpend te veranderen.
Catharina was woedend. ‘Het doel van dit boek blijkt uit elke bladzijde,’ schreef ze in haar notities over de in mei 1790 verschenen roman Reis van Sint-Petersburg naar Moskou van Aleksandr Radisjtsjev. De auteur, die de ellende op het Russische platteland beschreef, was volgens Catharina bevangen door de ‘Franse gekte’ en probeerde ‘op alle mogelijke manieren het respect voor gezag en gezagsdragers te ondermijnen’. De keizerin liet hem naar Siberië verbannen.
Meer lezen over Catharina de Grote? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Het lijkt het optreden van een spijkerharde machtspolitica met een afkeer van onafhankelijke denkers. Maar dezelfde Catharina kreeg van conservatieve Russen het verwijt dat ze zich volledig vergaloppeerde in haar liefde voor moderne filosofie. Als begunstiger van de Verlichting had zij die Franse gekte persoonlijk Rusland binnengehaald. Burgers mochten voor het eerst over drukkerijen beschikken. Radisjtsjev was zelfs op haar kosten naar Leipzig gestuurd om bij westerse leermeesters te studeren.
Ze was zeldzaam ambitieus en had enorme plannen met Rusland
Na de Franse Revolutie was het uit met die intellectuele vrijheid. Catharina liet de drukkerijen weer sluiten. Het heeft in de geschiedschrijving het beeld achtergelaten dat de keizerin zich plotseling bedacht. Alsof ze het leuk vond om goede sier te maken met de Verlichting, maar toen ze de gevolgen eenmaal in de praktijk zag van schrik rechtsomkeert maakte. Voor Catharina waren modernisering en onderdrukking echter niet los van elkaar te zien. Ze was zeldzaam ambitieus en had enorme plannen met Rusland. Maar tegelijkertijd was ze van ver gekomen en had ze al vroeg door schade en schande geleerd om voorzichtig te zijn.
De jonge Catharina
Catharina werd op 2 mei 1729 geboren als telg van het vorstenhuis Von Anhalt. Dat klinkt indrukwekkend, maar stelde weinig voor. Het gebied van de Von Anhalts was ‘zo vaak verdeeld dat er weinig meer op te delen is’, merkte Catharina later op. Van jongs af aan voelde ze dat de hoop op haar gevestigd was. Zij moest het verarmde geslacht door een goed huwelijk nieuw aanzien geven. Haar ambitieuze moeder zette al haar contacten in en deed een geweldige vangst: Peter, de kleinzoon van Peter de Grote, die door zijn tante Elisabeth tot haar opvolger was benoemd als vorst van Rusland. Voor de keizerin, die het huwelijk in 1747 arrangeerde, was Catharina vooral interessant omdat ze een steunpunt in Noord-Duitsland zocht.
Familiebelangen hadden Catharina en Peter tot elkaar veroordeeld. Op persoonlijk vlak bleek het een rampzalige combinatie. Catharina kwam vrij snel tot het oordeel dat haar echtgenoot een idioot was, een etiket dat aan Peter is blijven kleven. Tot haar ontzetting boorde hij gaatjes in een muur, zodat hij zijn tante kon bespioneren. De twee hadden elkaar niets te melden. In bed durfde geen van beiden veel te ondernemen. Zoals onder de elite gebruikelijk was, zochten ze de ware liefde spoedig buiten het huwelijk.
Catharina had het idee voor grootheid geboren te zijn
Op duizend kilometer van haar familie en in een geïsoleerde positie aan het hof voelde Catharina zich diep ellendig. Volgens haar memoires was er maar één ding dat haar overeind hield: haar brandende ambitie. Catharina had het idee voor grootheid geboren te zijn – ‘een je ne sais quoi dat mij de absolute zekerheid gaf dat ik vroeg of laat de soevereine keizerin van Rusland zou worden.’ Ter voorbereiding verslond ze boeken over politieke filosofie, vooral uit het verlichte Frankrijk. In de zomer van 1756 gaf ze in vertrouwelijke brieven toe dat ze over de dood van Elisabeth fantaseerde en dat het in haar hoofd al een ‘warboel aan intriges en onderhandelingen’ was.
Machtsfantasieën
Haar machtsfantasieën zouden de jonge Catharina spoedig in grote problemen brengen. Aan het einde van de jaren vijftig ging Elisabeths gezondheid achteruit. De ervaren machtspoliticus Aleksej Bestoezjev hoopte de situatie te kunnen aangrijpen om zijn rivalen, de gebroeders Sjoevalov, uit het centrum van de macht te verdringen. Hij benaderde Catharina met een geheim plan: bij de dood van Elisabeth wilde hij ervoor zorgen dat hij en Catharina de feitelijke macht kregen, met Peter als niets meer dan een stroman. Gevleid sloot Catharina zich bij de samenzwering aan.
De intrige mislukte. Op 13 april 1758 werd Catharina kort na middernacht gewekt door Aleksandr Sjoevalov, het hoofd van de geheime politie. Hij had haar geheime correspondentie onderschept. Daarin zag hij genoeg bewijs om Bestoezjev te arresteren. Ook Catharina moest zich verantwoorden. Ze volgde Sjoevalov naar de vertrekken van Elisabeth. Toen ze de keizerin zag, wierp ze zich huilend aan haar voeten. Ze smeekte om vergiffenis en vroeg om teruggestuurd te worden naar haar familie. Peter, die achter zijn tante stond, drukte haar op het hart om zijn vrouw niet te vergeven. ‘Ziet u hoe gluiperig ze is, Majesteit?’
Rusland moest onder haar leiding een modern wereldrijk worden, het internationale gidsland voor rationeel bestuur
Bestoezjev kreeg huisarrest op zijn landgoed. Catharina daarentegen wist zich op wonderbaarlijke wijze aan het hof te handhaven. Elisabeth vergaf haar. Die beslissing was haar waarschijnlijk ingefluisterd door de Sjoevalovs. Zij dachten dat smekende hoopje ellende aan de voeten van de keizerin nog te kunnen gebruiken als schaakstuk in hun machtsspel. Het was een formidabele onderschatting van Catharina’s talenten. Nog geen vijf jaar later heerste zij in haar eentje over Rusland.
Het juiste moment
Elisabeth stierf in de laatste dagen van 1761. Peter werd Peter III. Als keizer slaagde hij er binnen afzienbare tijd in zich in brede kring gehaat te maken. Aan zijn jeugd in Holstein-Gottorf had hij een liefde voor Pruisen en een minachting voor alles wat Russisch was overgehouden. Dat hield hij niet goed verborgen. Met melige grappen maakte hij rituelen van de orthodoxe kerk in het openbaar belachelijk. Hij schoffeerde de Russische elite door zich met Holsteiners te omringen. Op het moment dat Russische legers in de Zevenjarige Oorlog op het punt stonden om Pruisen een beslissende slag toe te brengen, sloot Peter een bijzonder ongunstige vrede.
Catharina leefde ondertussen al jaren gescheiden van haar man. Sinds de rel rond Bestoezjev leidde ze een gemarginaliseerd bestaan. Alleen wanneer het protocol dat voorschreef, verscheen ze aan het hof. Maar in stilte bouwde ze aan een nieuwe machtsbasis. Ze begon een affaire met Grigori Orlov, net als zijn vier broers een populaire legerofficier. Geduldig wachtte ze op het juiste moment om toe te slaan.
Lang duurde dat niet. Een van de deelnemers aan het complot van de Orlovs om Catharina aan de macht te helpen, werd op 26 juni 1762 gearresteerd. Catharina moest nu vlug handelen. Op 28 juni liet ze zich in een kazerne in Sint-Petersburg tot vorstin uitroepen. Niemand bleek bereid om Peter te verdedigen. Hij werd opgesloten in zijn landhuis, waar hij bewaakt werd door onder anderen Aleksej Orlov, de reusachtige broer van Grigori.
Daar ging het mis. Er werd door Peter en zijn bewakers flink gedronken, waarna vermoedelijk een gevecht ontstond. Aleksej lichtte Catharina per brief in over de gebeurtenissen. ‘Moedertje, allergenadigste vrouwe, hoe kan ik uitleggen of beschrijven wat er gebeurd is?’ Peter was niet meer, schreef hij. ‘Ik herinner me niet wat we deden, maar we zijn allemaal schuldig en verdienen straf.’
De Tsarina
Catharina’s voorgevoel was uitgekomen. Ze was alleenheerser van Rusland. Maar in brede kring werd betwijfeld of ze dat lang zou blijven. Sinds de dood van Peter de Grote in 1725 had Rusland een tragikomische stoet van zwakke vorsten meegemaakt. Catharina leek als buitenlandse, onervaren vrouw in dat rijtje te passen. De problemen waar ze voor stond waren overweldigend: de grote staatsschuld, de wijdverspreide corruptie, de onlusten op het platteland en de wanorde in het leger. Haar gezag was wankel, aangezien ze aan de macht was gekomen via een samenzwering die haar man het leven had gekost.
Maar de keizerin zag zichzelf helemaal niet als passant op de troon. Haar ambitie was nog lang niet gestild. Net als haar echtgenoot was Catharina opgegroeid met het in Europa heersende beeld van de Russen als barbaars volk. Maar anders dan Peter accepteerde ze dat ze het met dit volk moest doen. Wilde ze gerespecteerd worden als groot heerser, dan moest dat op de schouders van de Russische bevolking. Met een stortvloed aan hervormingen zou ze de Russen verheffen. Nooit meer wilde ze de westerse grappen over haar volk horen.
Voor haar hervormingen vond Catharina inspiratie in de Verlichting. Ze correspondeerde met Voltaire en wierp zich op als beschermer van Denis Diderot toen die bij de Franse autoriteiten in moeilijkheden kwam. Het is goed te zien wat Catharina aantrok in hun werk. Ze wilde haar land het liefst met één druk op de knop omtoveren. De philosophes boden daar uitzicht op met hun ideeën over maatschappelijke maakbaarheid via universele wetgeving. Bovendien verbeterden Catharina’s flirts met de Verlichting de Russische reputatie in Europa. ‘Wat een tijd,’ schreef Voltaire aan Diderot. ‘Frankrijk vervolgt de filosofie en de Scythen begunstigen haar.’
Voor haar hervormingen vond Catharina inspiratie in de Verlichting
Catharina’s aanvallen van ‘wetgevingskoorts’ werden berucht. Rusland was onder het bewind gekomen van een vrouw met een onverzadigbaar verlangen naar meer en beter. Haar minnaars konden erover meepraten. Vooral vanaf middelbare leeftijd verslond Catharina het ene na het andere vriendje, van wie de laatste – nummer twaalf tijdens haar bewind, volgens de officiële telling – 38 jaar jonger was dan zij.
Toch handelde Catharina vanaf het begin van haar bewind opvallend voorzichtig voor een vrouw met zo’n brandende eerzucht. Zal de keizerin nog vaak hebben teruggedacht aan die nacht dat ze smekend aan de voeten van Elisabeth lag? Uit alles bleek dat ze zich maar al te goed realiseerde hoe betrekkelijk haar macht was. Niemand hoefde haar, een volleerd intrigant, te vertellen dat het Russische hof een slangenkuil was. Om te weten hoe snel het afgelopen kon zijn hoefde ze niet verder te kijken dan wijlen haar echtgenoot.
Machtspolitica
Catharina deed daarom alles om de publieke opinie achter zich te krijgen. Bij haar aantreden publiceerde ze een manifest waarin ze Peter niet alleen met de grond gelijkmaakte, maar zijn dood bovendien aan een aanval van aambeien weet. Ze bracht hun zoon Paul als eventuele rivaal in diskrediet door het gerucht te verspreiden dat Peter niet zijn echte vader was. Ondertussen plaatste ze zichzelf met spectaculaire ceremonieën in de traditie van Peter de Grote. Catharina vond de orthodoxe rituelen idioot, maar geloofde in het openbaar alsof haar leven ervan afhing. Om steun van de elite te verzekeren strooide ze met geld en onderscheidingen.
Catharina deed daarom alles om de publieke opinie achter zich te krijgen
Wanneer Catharina’s lust tot hervormen met haar machtspolitiek botste, was het duidelijk waar ze de prioriteit legde. In het vijfde jaar van haar bewind riep ze een Wetgevende Commissie bijeen met afgevaardigden uit het hele land. Zij moesten werken op basis van een door Catharina geschreven Instructie. Die tekst bevatte de radicaalste ideeën die een Russische vorst ooit openbaar had gemaakt. Catharina sprak zich uit tegen de willekeur van het Russische strafrecht, tegen marteling en de doodstraf. Ze noemde onderwijs het belangrijkste middel om misdaad te voorkomen. Maar over onderwerpen die haar in conflict konden brengen met de elite hield ze zich opvallend stil. Privé verafschuwde ze lijfeigenschap, maar dat was in haar Instructie niet terug te lezen.
Haalbaarheid stond voorop. Ter voorbereiding van de bijeenkomst van de Wetgevende Commissie maakte Catharina een lange, ontmoedigende reis door het Aziatische gedeelte van Rusland. Vanuit Kazan schreef ze Voltaire om hem duidelijk te maken dat een wereldrijk iets anders is dan een studeerkamer. ‘Er zijn twintig verschillende bevolkingsgroepen in deze stad, die op geen enkele manier op elkaar lijken. En toch moeten we een jas maken die hen allen past. Het zal wellicht mogelijk zijn een aantal algemene principes te ontdekken, maar de details?’
Catharina’s voorzichtigheid was geen aanstellerij. Haar gezag werd voortdurend bedreigd door plaatselijke volksopstanden. De helft van de Russen werkte als lijfeigene op het land. Onder Catharina verslechterde hun situatie dusdanig dat ze in feite niets meer dan slaven waren. Ook de meeste andere boeren leefden in bittere omstandigheden. In combinatie met de lasten van Catharina’s oorlogen en uitbraken van de pest zorgde dat voor een explosieve sfeer onder de Russische bevolking.
Opstand
In de jaren zeventig brak de gevaarlijkste opstand onder Catharina’s bewind uit. De gedeserteerde militair Jemeljan Poegatsjov verzamelde een leger van 50.000 rebellen door zich voor te doen als de zogenaamd aan de dood ontsnapte Peter III. Het lijkt onvoorstelbaar dat mensen daar intrapten, maar doordat de onvrede zo groot was en Poegatsjov militaire successen behaalde, was er een sterke wil om hem op zijn woord te geloven.
Poegatsjovs opmars naar Moskou zorgde aan het hof van Catharina voor grote paniek. Pas na een jaar felle strijd was zijn leger grotendeels uiteengeslagen. Poegatsjov ontving de genadeklap toen een van zijn mensen hem ontmaskerde als ongeletterde bedrieger. Zijn aanhangers leverden hem uit.
Dat lot kwam griezelig dicht bij Catharina’s eigen angstdromen. Ook zij heerste als couppleger zonder een druppel Russisch bloed in de aderen bij de gratie van collectief opgeschort wantrouwen. Waar ze eerder nog mild tegen opstandelingen had opgetreden, stelde ze na de Poegatsjov-rebellie de beul Pjotr Panin aan om herhaling ten koste van alles te voorkomen. Poegatsjov zelf kreeg de doodstraf.
Vanaf het begin van haar bestuur was haar sympathie voor de Verlichting ingeperkt door machtspolitiek
Maar Catharina was haar progressieve ideeën niet opeens vergeten. Ze kondigde een reeks maatregelen af om het lokale bestuur te rationaliseren. Zo hoopte ze de onvrede onder haar onderdanen te verminderen. Het tekende haar blijvende geloof in de macht van hervormingen.
De combinatie van progressieve en repressieve maatregelen in de nasleep van Poegatsjovs opstand was Catharina ten voeten uit. Vanaf het begin van haar bestuur was haar sympathie voor de Verlichting ingeperkt door machtspolitiek. De keizerin zocht met haar hervormingen steeds de grenzen op, maar paste goed op dat ze daar niet overheen ging. Het was een strategie die vruchten afwierp.
Ondanks de sombere verwachtingen bij haar aantreden wist Catharina zich 34 jaar lang te handhaven. Ze voegde door oorlog en diplomatie ruim 500.000 vierkante kilometer aan haar rijk toe. Met investeringen in cultuur en onderwijs leidde ze Rusland de intellectuele wereld van Europa binnen. De miljoenen lijfeigenen van Rusland zullen er anders over hebben gedacht, maar naar eigen standaard was Catharina’s bewind een groot succes.
Het was haar niet gelukt zonder haar waanzinnige ambitie. Rusland moest onder haar leiding een modern wereldrijk worden, het internationale gidsland voor rationeel bestuur. Dat doel vereiste verregaande hervormingen. Maar even belangrijk was de behoedzaamheid die ze zichzelf aanleerde tijdens haar deprimerende jaren in de marge van het Russische hof. Ze besefte maar al te goed hoe kwetsbaar haar positie was. Dat maakte de keizerin vanaf de eerste dag van haar bewind boven alles een machtspolitica. Want zonder macht, vond Catharina, waren die verheven idealen waardeloos.
Meer weten?
Boeken
Over weinig vrouwen in de geschiedenis is in de loop der eeuwen zoveel geschreven als over Catharina. Vaak concentreren die boeken zich op haar persoonlijke leven, met de meest wilde verzinsels over haar vermeende seksverslaving. Oerdegelijk is daarentegen Catherine the Great van Simon Dixon (2009). Het is de beste biografie, al verliest Dixon zich soms in irrelevante details. Het boek werd in 2010 in het Nederlands vertaald. Over Poegatsjov schreef John T. Alexander het fascinerende standaardwerk Emperor of the Cossacks (1973).
Catharina schreef zelf graag en veel. Haar Memoires zijn in de loop der jaren regelmatig in populaire edities uitgegeven. In een serie uitgaven over Voltaire verscheen zijn Briefwisseling met Catharina de Grote (2010) vorig jaar voor het eerst in Nederlandse vertaling. Emmanuel Waegemans maakte een mooie Nederlandstalige bloemlezing uit Catharina’s politieke geschriften, komedies en pedagogische sprookjes onder de titel De filosofe op de troon (2010).
Aleksandr Poesjkin voert Catharina op als personage in zijn fantastische schelmenroman De kapiteinsdochter (1836). Hij laat zijn heldin op een bankje in het park keuvelen met Catharina, zonder dat ze beseft wie ze tegenover zich heeft.
Film
Iedere generatie heeft zijn eigen Catharina de Grote-verfilming. De beste is nog altijd The Scarlett Empress (1934), met Marlene Dietrich in de hoofdrol, waarin Peter smakelijk als dwaas wordt neergezet.
