Grigori Potemkin is beroemd als minnaar van Catharina de Grote. Maar hij was ook haar belangrijkste veldheer, die de Krim en delen van Oekraïne aan Rusland wist toe te voegen. Voor Poetin is hij daarom nog steeds een held.
Op 28 juni 1762 marcheerde tsarina Catharina onder het oog van 12.000 militairen haar Winterpaleis in Sint-Petersburg uit. Ze had zich voor de gelegenheid in een groen soldatenuniform gestoken en droeg een sabel in haar hand. Geroutineerd besteeg ze haar grijze hengst. Catharina zou de keizerlijke garde leiden in een coup tegen haar echtgenoot, Peter III van Rusland, die een onbekwame tsaar was en aan wie ze een grondige hekel had. Maar juist op dat cruciale moment bleek ze één ding vergeten: de dragonne, een riem om haar sabel aan het zadel vast te maken.
Een korporaal zag haar ongemak, galoppeerde naar haar toe en overhandigde de zijne. Hij was 22 jaar, lang, gespierd, met donker haar, een Grieks profiel en prachtige tanden. Zijn naam was Grigori Potemkin. Nadat de coup was geslaagd – Peter werd afgezet en vermoord – beloonde Catharina iedereen die haar had geholpen. Ook de jonge Potemkin. Hij werd bevorderd tot luitenant en kreeg 600 horigen en 18.000 roebel. Een overdonderend kapitaal, aangezien het jaarsalaris van een officier 300 roebel bedroeg.
Een paar maanden later namen vrienden Potemkin mee naar het hof. Ze vertelden Catharina dat hij goed kon imiteren. Toen de tsarina hem verzocht zijn kunsten te vertonen, aarzelde hij geen moment en deed hij haar feilloos na. De stem en het accent kwamen precies overeen met de hare. Iedereen zweeg geschrokken, maar Catharina moest lachen. Vanaf dat moment verkeerde Potemkin in haar nabijheid, in vertrouwelijke functies als kamerheer en adviseur. Algauw verklaarde hij haar zijn liefde. Toch zou het nog lang duren voor Catharina de tien jaar jongere hoveling in haar bed toeliet.
Toen Catharina Potemkin verzocht zijn imiteerkunsten te vertonen, aarzelde hij geen moment en deed haar feilloos na
Jarenlang draaiden ze om elkaar heen, tot Catharina in 1774 diep in de put zat. In het zuidoosten van het land was een oplichter opgestaan die zich voordeed als Peter III en een groeiend leger van opstandige aanhangers had. Ook verliep de oorlog met de Turken in het Zwarte Zee-gebied moeizaam. Potemkin vocht daar aan het front, maar keerde meteen terug toen de tsarina hem een brief stuurde waaruit bleek hoe belangrijk hij voor haar was.
Tamme aap
Sindsdien vormden ze een stel; sommige historici nemen zelfs aan dat ze met elkaar trouwden. Er bestaan geen documenten die dat bevestigen, maar Catharina sprak Potemkin in vele brieven aan als ‘echtgenoot’. Hun verhouding was gebaseerd op lust, humor en een gedeelde politieke visie. Potemkin nam geen genoegen met een rol als ‘man van’. Zijn promotie tot favoriet betekende dat hij veel meer macht kreeg. Hij werd minister van Oorlog en aanvoerder van het leger.
Lust, humor en een gedeelde politieke visie vormden de basis van de verhouding van de tsarina en de veldheer
De nep-Peter werd verslagen en Catharina en Potemkin zetten een nieuwe strategie uit voor Rusland. Ze spiegelden zich daarbij aan Peter I de Grote. Die had rond 1720 Rusland uitgebreid in noordelijke richting, de Baltische landen geannexeerd en Sint-Petersburg gesticht. Catharina en Potemkin wilden op hun beurt het land in zuidelijke richting vergroten door gebieden van het Ottomaanse Rijk in te nemen, zodat Rusland toegang kreeg tot de Zwarte Zee. Ook namen ze zich voor om Constantinopel van de Turken af te pakken en het oude christelijke Byzantijnse Rijk in ere te herstellen met een Rus aan het hoofd – Catharina liet een van haar kleinzoons alvast Constantijn dopen.
Het eerste succes kwam in 1774. Door een wapenstilstandsovereenkomst met de Turken kreeg Rusland een deel van het huidige Oekraïne toegewezen. Op de Krim kwam een heerser die onder Russische protectie stond. Ook garandeerden de Turken Rusland toegang tot de Middellandse Zee via de Bosporus. Deze afspraken waren strategisch van groot belang.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
In een groen soldatenuniform leidt Catharina de keizerlijke garde tijdens de coup van 1762. Schilderij door Vigilius Erichsen.
Het was zaak zo te manoeuvreren dat andere grootmachten Rusland de ruimte gunden voor expansie, of in elk geval niet ingrepen. Daarom veranderden Catharina en Potemkin van alliantie. Tot dan toe had Rusland een verbond met Pruisen, maar de twee geliefden sloten liever een pact met Oostenrijk, dat ook loerde op delen van het Ottomaanse Rijk. Toen een vertegenwoordiger van Pruisen kwam overleggen, speelde Potemkin tijdens het gesprek met zijn tamme aap – zijn manier om te zeggen dat hij niet meer geïnteresseerd was. Zijn positie als man naast de tsarina gaf hem alle ruimte om zich te gedragen zoals hij wilde. Een groot deel van de tijd liep hij rond in kamerjas met niets eronder en een roze bandana in zijn haar. Zo ontving hij menig hoogwaardigheidsbekleder. Catharina vond dat geen punt; zijn excentrieke gedrag amuseerde haar.
Scheiding
Toch kregen ze ruzie. Potemkin voelde zich verstikt door Catharina’s bemoeizucht en zij voelde zich niet voldoende gewaardeerd. Er was onderlinge competitie. Catharina was formeel de baas, maar Potemkin had een dominante persoonlijkheid. Na maandenlang overleg besloten ze in 1776 tot een scheiding. Potemkin behield zijn politieke functies en werd ruimhartig afgekocht. Hij zou ook de rest van zijn leven enorme bedragen, paleizen en geschenken blijven ontvangen. In totaal kreeg hij naar schatting 55 miljoen roebel, die hij overigens ook gebruikte om zijn leger te financieren.
Zijn rijkdom verschafte hem onafhankelijkheid. In diplomatieke kringen was het gebruikelijk om bestuurders van de tegenpartij om te kopen, maar dat was bij Potemkin onmogelijk. Geld interesseerde hem niet meer. Hij was zo rijk dat hij ter ontspanning met handenvol edelstenen en diamanten speelde. Potemkin en Catharina bleven vrienden en kregen ieder andere geliefden. Hij gedroeg zich meestal welwillend tegenover Catharina’s steeds jongere minnaars, die hem ‘papa’ noemden.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
De Slag bij Ochakov (1788) in de ijzige kou kost duizenden levens. Schilderij door January Suchodolski, 1853.
Vanaf 1782 verbleef Potemkin de meeste tijd aan de Zwarte Zee, waar hij een grote oorlogsvloot liet bouwen. Hij ontwikkelde er strategieën om de Turken in gecombineerde veld- en zeeslagen aan te vallen. Hij zorgde goed voor zijn soldaten, wat uitzonderlijk was. Het Russische leger bestond al eeuwen uit boerenzonen die tegen hun zin werden gerekruteerd. Ze leidden een afschuwelijk bestaan: ze waren ondervoed, werden slecht gehuisvest en mishandeld door hun superieuren. Steevast stierf de helft. Maar Potemkin was zuinig op zijn mannen. Hij zorgde dat ze goed te eten kregen en niet meer werden geslagen. Ook paste hij hun uniform aan, zodat ze niet werden gehinderd door onpraktische kleding en beter konden vechten. Bovendien maakte hij een einde aan het gebruik dat ze hun haar op een speciale manier moesten krullen en poederen – een zinloze klus die alleen maar tijd kostte.
In 1783 wist Potemkin ook de Krim in te lijven. In de veroverde gebieden langs de Zwarte Zee stichtte hij steden en nederzettingen – de bekendste zijn Cherson, Mikolajev en Jekaterinoslav (nu Dnipro) in het huidige Oekraïne en Simferopol, dat nog steeds de hoofdstad van de Krim is. De nieuwe bewoners kwamen uit Rusland, Zuid-Europa en Scandinavië. Ze hoefden de eerste tien jaar geen belasting te betalen en kregen materiaal, geld en dieren om een boerenbedrijf te beginnen. Honderdduizenden maakten van die gelegenheid gebruik. Ook liet Potemkin scholen en ziekenhuizen bouwen – en voor zichzelf natuurlijk paleizen.
Versierde dorpen
International leidde de Russische expansie tot spanningen, maar steeds hadden Catharina en Potemkin geluk. Frankrijk wilde niet ingrijpen zonder steun van Oostenrijk, maar dat gedroeg zich als trouwe bondgenoot van Rusland. Engeland worstelde jarenlang met de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd en was alleen bereid op te treden als de Fransen meededen. Frankrijk kampte vanaf eind jaren tachtig met binnenlandse onrust en een revolutie. Pruisen en Oostenrijk waren in onderling conflict verwikkeld, omdat ze allebei Duitse gebieden bij hun staat wilden trekken. En de Turken vochten weliswaar heftig terug, maar delfden keer op keer het onderspit.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
In 1787 komt Catharina het werk van Potemkin aan de Zwarte Zee bekijken.
Binnen korte tijd was Potemkin de absolute machthebber in het zuiden. Hij was een tsaar, alleen niet in naam. In 1787 kwam Catharina kijken, en dat was bepaald geen onopvallende inspectie. Na een lange reis per koets vanuit Sint-Petersburg stapte ze op 22 april in Kiev aan boord van een van de zeven luxe galeien die Potemkin had geregeld. De galeien waren goud en paars geschilderd, en binnenin bekleed met goud en zijde. Elk schip had een eigen orkest. Er gingen 3000 personeelsleden mee: roeiers, bedienden en bewakers. Verder was er nog een ondersteunende vloot van tachtig boten. Terwijl de tsarina de Dnjepr afzakte, kwam ze langs prachtig versierde dorpen en plaatsen die ter verwelkoming kanonschoten afvuurden. Op de oevers vertoonden eenheden kozakken hun manoeuvres. Na enkele dagen ging het over land verder, de Krim op, waar Catharina de oorlogsvloot, nieuwe steden, prachtige tuinen, veehouderijen en kuddes schapen en geiten bewonderde. En een roze paleis van Potemkin.
De Potemkin-dorpen zijn echt
Toen Catharina terug was in Sint-Petersburg beweerden vijanden van Potemkin dat hij haar onechte nederzettingen en steden had getoond. Een Duitse diplomaat, Georg von Helbig – die niet mee was op de reis –, gebruikte het woord ‘Potemkin-dorpen’: nepplaatsen die alleen zouden hebben bestaan uit houten façades. Later schreef hij er een artikel over in een Duits tijdschrift, dat in de negentiende eeuw ook in het Engels en Frans werd gepubliceerd. Zo kwam het verhaal in omloop dat Potemkin Catharina had misleid. Volgens biograaf Simon Sebag Montefiore is dat onjuist. Ooggetuigen kwamen tegen beschuldigingen als die van Von Helbig in het geweer. Potemkins prestaties waren echt, al zal hij de steden en dorpen ongetwijfeld hebben opgeruimd en opgeschilderd voor het hoge bezoek.
Piramides van mensenvlees
Na Catharina’s inspectietour gingen de veroveringen door. Potemkin had de naam onverslaanbaar te zijn. Hij zou tot het eind van zijn loopbaan geen nederlaag leiden. Om zijn leger op sterkte te houden werden soldaten in heel Europa geworven. De aantrekkingskracht van Potemkin was zo groot dat ook hoge militairen uit het buitenland bereid waren voor hem te vechten. Zo zou zich ook ene Napoleon Bonaparte uit Corsica hebben aangemeld, al haakte die af omdat hij de gewenste rang niet kreeg. Onder het gewone volk had Potemkin de status van popster: in Wenen droegen vrouwen ringen en riemen met zijn naam erop.
Wat niet wegneemt dat zijn triomfen bloederig bevochten werden. De belegering van Ochakov bijvoorbeeld kostte duizenden levens. Het was midden in de winter en er waren zoveel Turkse doden dat het niet lukte ze te begraven. Ze werden op het ijs van de nabijgelegen rivier gelegd, waar ze bevroren tot piramides van mensenvlees. Potemkin zelf meed dit soort gruwelen. Hij gaf bij voorkeur leiding op enige afstand.
Jarenlang reisde hij in hoog tempo op en neer tussen het front, de veroverde gebieden en Sint-Petersburg. En al gingen in zijn kielzog steevast een privéorkest, koor, balletgezelschap, twaalf ruituigen met boeken, een tuinman en een architect mee, op den duur eiste dat reizen toch zijn tol. Zijn gezondheid verslechterde. In 1791 overleed Potemkin tijdens een van zijn tochten, vlak bij Jassy. Catharina stortte volledig in na dit nieuws. Ze was zo aangedaan dat haar artsen een aderlating noodzakelijk vonden, maar ook daarna ging het niet beter. Tot haar dood, vijf jaar later, bleef ze treuren om het verlies van haar grote liefde.
