Een krappe oorlogseconomie nekte Hitler 

Ook Duitse wapenproducenten kwamen hierdoor in een lastig parket omdat zij veel buitenlandse grondstoffen gebruikten. Toch devalueerde Duitsland niet. Voor het Duitse volk was vermindering van de waarde van de nationale munt namelijk nauw verbonden met de ellende van de hyperinflatie van de jaren twintig. Daarnaast was het voor Duitsland makkelijker om de herstelbetalingen van de Eerste Wereldoorlog terug te betalen als andere munten goedkoper werden. Het was nog altijd een miljard Reichsmark kwijt aan rente in buitenlandse valuta voor de herstelbetalingen.  

Ondertussen nam de hoeveelheid deviezen in de kluis van de centrale bank, de Reichsbank, in sneltreinvaart af. En moest de herbewapening in het geniep omdat die lijnrecht inging tegen de bepalingen van het Verdrag van Versailles.  

Om deze problemen het hoofd te bieden had Hitler Hjalmar Schacht aangesteld als president van de Reichsbank en minister van Economische Zaken. Die genoot internationale waardering en was mede benoemd om het buitenland vertrouwen te geven in de financiële degelijkheid van het nieuwe regime. Om Hitler te helpen, misbruikte Schacht al snel zijn positie met een aantal listige financiële foefjes. In 1934 richtte hij de Metallurgische Forschungsgesellschaft (bedrijf voor onderzoek naar metaal) op, ook wel Mefo b.v. Dat was in de praktijk niet meer dan een lege huls die de regering gebruikte om wapenproducenten vanaf dat moment in Mefo-promessen te betalen. Dat was schuldpapier met de belofte dat de Reichsbank na een bepaalde periode een bedrag uitkeerde. Het gaf Hitler de gelegenheid grote bedragen – 12 miljard Reichsmark tot aan 1938 – uit te geven. Dat kon ook nog eens zonder dat andere landen het zagen, omdat de promessen niet op de begroting belandden.  

Via Schacht had de regering daarnaast controle over de Duitse import en export om grip te krijgen op de besteding van de deviezen. De Reichsbank verdeelde de schaars beschikbare buitenlandse valuta. Om te bepalen wie daarop aanspraak kon maken, deelde de regering de Duitse economie op in strak georganiseerde bedrijven- en brancheorganisaties. In de praktijk kregen wapenproducenten een voorrangspositie.  

Op deze manier slaagde het naziregime erin in de eerste jaren de militaire uitgaven te verhogen tot 10 procent van het bruto binnenlands product. Maar het Duitse leger wilde fors meer investeren, omdat Frankrijk en de Sovjet-Unie inmiddels ook hun militaire uitgaven verhoogden. Hitler nam op economisch gebied daarom steeds vaker zelf de regie. Op 4 april 1936 benoemde hij Hermann Göring, baas van de Luftwaffe, tot ‘speciaal commissaris voor vreemde valuta en grondstoffen’. Göring moest ervoor zorgen dat het leger zich ondanks alle financiële beperkingen kon versterken.  

In de zomer van 1936 schreef Hitler de aanzet voor een vierjarenplan dat de koers van de economie voor langere tijd bepaalde: Duitsland streefde naar autarkie op het gebied van voedsel en industriële grondstoffen, onder andere door alternatieven te zoeken voor rubber en olie. De regering bepaalde wat er nodig was en de bedrijven hadden dat beleid maar uit te voeren. Kosten deden er niet toe, want de economie en de financiën waren ondergeschikt aan de Duitse overlevingsstrijd. De economie en de Wehrmacht moesten van Hitler binnen vier jaar klaar zijn voor een oorlog.

Göring kreeg de leiding over de uitvoering en daarmee een allesomvattende greep op de Duitse economie. De investeringen die het plan vergde, betaalde hij via binnenlandse leningen, met een gigantisch stijgende staatsschuld tot gevolg. Maar ook door Joodse eigendommen te plunderen en door leveranciers minder te betalen in ruil voor toekomstige belastingvoordelen. Hitler had Schacht inmiddels ontslagen en de statuten van de Reichsbank veranderd, zodat de geldpers kon blijven draaien. Ondertussen had Duitsland nog steeds gebrek aan buitenlandse deviezen. In een beroemde Reichstag-speech in januari 1939 riep Hitler het Duitse volk daarom op ‘te exporten of te sterven’. De Duitsers moesten volgens Hitler offers brengen. Ook noopte het tekort aan buitenlandse valuta het land tijdelijk de wapenproductie te verminderen. Hitler streefde uiteindelijk naar efficiëntere en technisch betere producten, zodat binnenlandse investeringen, export en herbewapening gelijktijdig mogelijk waren.  

Ondanks alle plannen en inspanningen bleef Duitsland achter de economische feiten aanlopen: in 1940 moest het land nog steeds 65 procent van de olie en ijzererts importeren. De staalproductie was onvoldoende, wat nog eens werd verergerd door strijd tussen de marine, lucht- en landmacht over de beschikbare voorraden. Zelfs de extra grondstoffen, deviezen en wapens die in Duitse handen vielen na de Anschluss van Oostenrijk in 1938 en Sudetenland en Tsjecho-Slowakije een jaar later, zorgden er niet voor dat Duitsland militair en economisch klaar was voor een oorlog. 

Maar Hitler had inmiddels haast. Hij vreesde de betrokkenheid van de VS die met hun grote economisch potentieel het verschil konden maken. Nu had hij nog voordeel van de militaire investeringen van de afgelopen jaren, maar in een langjarige uitputtingsoorlog was Duitsland volgens Hitler kansloos omdat het niet de brede economische basis had van de geallieerden.  
Hij koos daarom voor de vlucht naar voren. Met Rusland sloot hij in augustus 1939 een niet-aanvalsverdrag – het Molotov-Ribbentroppact – dat voorafgegaan was door onderhandelingen over economische samenwerking. Zo werd de Sovjet-Unie voor Duitsland een belangrijke leverancier van olie, metalen, hout en graan. Het maakte ook de weg vrij voor een aanval op Polen, want daar was volgens Hitler de tijd rijp voor. Tegen de militaire top zei hij in de zomer van dat jaar: ‘We hebben niets te verliezen, we hebben alles te winnen. Door onze beperkingen is onze economische situatie zodanig dat we het nog maar een paar jaar kunnen volhouden. We moeten handelen.’ 

Dat bracht niet meteen de verlichting waarop hij had gehoopt. De Britten wierpen meteen na de succesvolle Duitse aanval op Polen in september 1939 een blokkade op. De Duitsers waren daardoor, behalve op Rusland, aangewezen op Europese landen als Roemenië, Zweden en Zwitserland voor cruciale grondstoffen als olie en ijzererts. Hitler wilde desondanks alles in het werk stellen om zo snel mogelijk ook het westen van Europa te veroveren, zodat ook Engeland binnen bereik kwam. Hij stelde daarom Fritz Todt aan als minister van Bewapening en Munitie, omdat die eerder al de aanleg van de befaamde autobahn had gerealiseerd. Todt zorgde eind jaren dertig voor een efficiëntere en grotere aanvoer van munitie en wapens door de productie te centraliseren.  

De verovering van Denemarken, Noorwegen, Nederland, België en Frankrijk bracht economisch weinig soelaas. Deze landen betaalden weliswaar bezettingskosten, leverden grondstoffen, en hun goud en deviezen werden geplunderd, maar de oogsten vielen tegen, net als de productie van oorlogsmaterieel. Duitsland werd hierdoor steeds afhankelijker van Russische grondstoffen.  

Hitler had al in de zomer van 1940 opdracht gegeven een aanval op de Sovjet-Unie voor te bereiden; in 1941 was die in zijn ogen economisch noodzakelijk geworden. Ook dat liep uiteindelijk uit op een teleurstelling. Weliswaar kon Duitsland graan uit Oekraïne halen en olie uit de Kaukasus, maar dat volstond bij lange na niet om in alle behoeften van de oorlogseconomie te voorzien. Toen de strijd vanaf 1942 in het nadeel van Duitsland kantelde, verdwenen de behaalde voordelen ook weer als sneeuw voor de zon.  

De deelname van de VS aan de strijd vanaf eind 1941 maakte, zoals Hitler al vreesde, de problemen alleen nog maar groter. Gezamenlijk konden de geallieerden in de tweede helft van de oorlog meer en betere wapens produceren: bijna vijf keer meer geweren en tanks, ruim zes keer zoveel mortieren en ruim vier keer zoveel gevechtsvliegtuigen. Duitsland kon ook niet opboksen tegen het aantal troepen. De Russen sloegen in 1943 een van de laatste grote Duitse aanvallen rond Koersk af met een leger van bijna twee miljoen man, waar de Duitsers nog niet de helft tegenover konden zetten.  

Duitsland was daarom gedwongen economisch alle zeilen bij te zetten om de ‘totale oorlog’ te kunnen voeren. Albert Speer moest, als opvolger van Todt, vanaf 1942 voor de volledige economische mobilisatie zorgen. Dat deed hij samen met de SS (die de concentratiekampen beheerde) en Fritz Sauckel die met de Arbeitseinsatz een deken van dwangarbeid over Europa legde. Miljoenen dwangarbeiders uit de Arbeitslager en bezette landen vervingen onder erbarmelijke omstandigheden Duitse arbeiders die naar het front waren gestuurd. Alles moest wijken: bedrijven die er niet aan bijdroegen, moesten hun deuren sluiten. Productie moest zo efficiënt mogelijk. Het leidde tot het ‘mirakel van Speer’: een sterk groeiende productie van tanks, vliegtuigen en munitie.

De geallieerden maakten hier resoluut een eind aan door industriële centra en infrastructuur te bombarderen. De Slag om het Ruhrgebied van maart tot juli 1943 was het economische keerpunt in de oorlog. Het raakte het industriële hart van Duitsland, waardoor in heel Duitsland de wapen- en munitieproductie ernstig werden verstoord en de groei van de productie tot stilstand kwam.  

Toch wisten de Duitsers het nog lang vol te houden, onder andere omdat de geallieerden hun aandacht verschoven naar Berlijn, waardoor het Ruhrgebied alsnog kon blijven leveren. Maar dat was tegen beter weten in. Het economisch fundament van Duitsland bleek te smal om de strijd te winnen, zoals Hitler zelf al veel eerder had gevreesd.

Openingsbeeld: Adolf Hitler met rechts naast hem Fritz Todt. Uiterst rechts Albert Speer. Düsseldorf, 1937. Bron: Getty Images.