Commissie wilde Bernhards rol in Lockheed-affaire niet echt weten

Op een tafel bij het Nationaal Archief staan vier grote dozen van zuurvrij karton. Ze zijn tot de nok toe gevuld met papieren van een halve eeuw geleden. Je voelt tijdens het lezen de steen die op de maag van Joop den Uyl lag. Tijdens verhoren in de Amerikaanse senaat was gebleken dat een ‘hoog geplaatste Nederlander’ geld van Lockheed had aangenomen om in de jaren vijftig en zestig vliegtuigen van die bouwer te promoten bij de regering in Den Haag.  

Al snel bleek dat het ging om prins Bernhard en stonden de kranten vol met verhalen over hoe de prins zich had verrijkt met 1,1 miljoen dollar. In die tijd een zeer substantieel bedrag. Het Nederlandse publiek kreeg in de krant een rij gladde jongens opgedist die via allerlei tussenstations had gezorgd dat Bernhard geld op een rekening bij een privébank in Zürich in ontvangst kon nemen. Mannen als voormalig verzetsheld Hans Teengs Gerritsen, lobbyist voor Lockheed en oude strijdmakker van Bernhard; Fred Meuser, ex-KLM’er en freelance verkoper van vliegtuigen; Hubert Weisbrod, advocaat te Zwitserland; Günther Frank Fahle, studievriend van Bernhard, Duits spion en oliemannetje van Lockheed.  

En het laatste tussenstation voordat de steekpenningen in de koninklijke zakken konden belanden: de schimmige Alexis Pantchoulidzew. Hij was de vriend van Bernhards moeder en de surrogaatvader van de prins. Deze kolonel uit het voormalige tsaristische leger had bovendien voor geheime diensten gewerkt en beschikte over een groot netwerk in adellijk Europa. Dankzij zijn loopbaan als springruiter reisde hij veel. 

Hoe maak je als politicus een dergelijke bom onschadelijk? Door de oudste truc uit het Haagse handboek te gebruiken: Den Uyl benoemt een commissie om de beschuldigingen te onderzoeken. Zo koop je tijd, terwijl je ondertussen kunt proberen om de politieke schade te beperken. Alleen is de secretaris van de commissie niet van plan om de waarheid onder het tapijt te vegen. De streng gereformeerde Geelhoed gaat als een bloedhond achter allerlei sporen aan, zo blijkt uit de enorme berg papier die hij heeft nagelaten. 

Logischerwijs onderzoek hij eerst Pantchoulidzew, de man die zo prominent in allerlei krantenberichten figureert als vooruitgeschoven post van de prins. Via de Belastingdienst duikt Geelhoed in de levenswandel en financiën van de geboren Rus, die enkele jaren voor het uitbreken van het schandaal is overleden. Dat levert niets op. Pantchoulidzew is in 1968 gestorven met 3581,26 gulden op de bank. Opmerkelijk: die bank stond in Baarn, dus vlakbij Bernhard, terwijl Pantchoulidzew zelf in Diepenheim woonde, bij de moeder van Bernhard, 100 kilometer verderop. Ook had hij 350 gulden baar geld in huis.  

Niet de uitpuilende brandkast van een handige ritselaar. Maar de papieren realiteit hoeft natuurlijk niets te zeggen over hoe de man werkelijk zaken deed. Uit het Amerikaanse onderzoek is ook bekend dat Pantchoulidzew een rekening had bij een bank in Zürich. Alleen kan Geelhoed dat niet onderzoeken, wegens het Zwitserse bankgeheim.  

Tegelijk benadert Geelhoed het onderzoek van de andere kant. Hij vraagt en krijgt een enorm dossier van het ministerie van Defensie over de verwerving van de Lockheed Starfighter, twintig jaar eerder. Het is voor dit toestel dat Bernhard steekpenningen zou hebben ontvangen. 

Het opmerkelijke aan die papierwinkel is dat de naam van Bernhard er totaal niet in voorkomt. Wel die van allerlei topambtenaren, commodores en techneuten. Ze stelden tijdens lange vergaderingen een lijst met eisen op waaraan het nieuwe toestel moest voldoen en bekeken vervolgens welke vliegtuigen in aanmerking kwamen. Werd het een Dassault, Republic, Lockheed of Northrop? Geelhoed doet hun werk nog een dunnetjes over, maakt zelfs een schema met alle eisen en de technische specificaties van de aangeboden toestellen. Hij komt – veel sneller –  tot dezelfde conclusie als de militaire techneuten, de Lockheed Starfighter stak er met kop en schouders bovenuit. Ook zonder bemoeienis van Bernhard.  

In rapportages aan de Commissie van Drie verbaast Geelhoed zich over de gang van zaken. Als Bernhard weinig heeft ondernomen, waarom heeft Lockheed hem dan toch betaald? ‘Enig tastbaar resultaat hebben zijn bemoeiingen niet gehad.’ Bernhard hamerde in officiële stukken altijd wel op standaardisatie binnen de NAVO, één type vliegtuig dus, voor alle lidstaten. Maar dat hoefde natuurlijk niet de Starfighter te zijn geweest.  

Opvallend is dat het onderzoek al snel helemaal niet meer gaat over Lockheed. De betalingen van dat bedrijf lijken dankzij het Amerikaanse onderzoek wel vast te staan. Bazen van die vliegtuigfabriek hebben er in de VS onder ede over getuigd. Geelhoed raakt zeer geïnteresseerd in een andere aanbieder van militaire toestellen: Northrop. Hun jachtvliegtuig F-5 neemt het in de jaren vijftig op tegen de Starfighter van Lockheed en verliest. Veel lidstaten kopen de Starfighter en bereiken zo de gewenste standaardisatie.  

Alleen besluit Nederland ruim tien jaar later om óók nog de F-5 aan te schaffen. In totaal 105 van deze toestellen gaan vliegen voor de Koninklijke Luchtmacht. Een opmerkelijke zet. Zou dat komen door de prins? Hij ‘heeft geijverd voor de aanschaffing’, schrijft Geelhoed aan de commissieleden na bestudering van de documenten; hij noemde het toestel ‘bij uitstek geschikt’. Ambtenaren die betrokken waren bij de aanschaf van dat toestel vertellen dat hij geregeld langskwam of belde over het vliegtuig, wat bij de Starfighter niet is gebeurd. Hij heeft daarnaast de Duitse politiek benaderd om het toestel ook aan te schaffen. Is die ijver een gevolg van de betaling van steekpenningen? Geelhoed vindt het belangrijk om de zaak tot de bodem uit te zoeken, zo schrijft hij de commissieleden. Dat doen ze. Soort van.  

In een van de archiefdozen zit een gespreksverslag, opgesteld door Geelhoed. Samen met de commissie is hij naar de Verenigde Staten gegaan om Thomas Jones te spreken, de directeur van Northrop. Er zijn inmiddels zeer sterke aanwijzingen dat zijn bedrijf de prins ook geld heeft toegestopt. Geelhoed heeft betalingen van Northrop aan de prins gevonden, maar ook van de prins weer terug naar Jones. Hoogst verdacht natuurlijk, dus je zou verwachten dat ze de Amerikaan flink aan de tand voelen. 

Alleen begint commissielid Matthias Holtrop – voormalig directeur van De Nederlandsche Bank – met te zeggen dat het een informeel gesprek betreft en dat Jones niets hoeft te vrezen van het Nederlandse onderzoek. Het haalt de angel uit het hele onderhoud met de directeur, die zijn dure advocaat heeft meegenomen. Het gesprek kabbelt. De commissieleden vragen over de mensen die Northrop inhuurde om de verkoop in Europa te regelen. Dat zijn voor een groot deel dezelfde figuren als Lockheed heeft ingezet voor de Starfighter: Meuser, Weisbrod en Teengs Gerritsen. Allemaal uit de entourage van Bernhard, die zich ook het vuur uit de sloffen heeft gelopen om de F-5 te verkopen. Opmerkelijk. 

Jones krijgt alle gelegenheid om zich er onderuit te wringen. Dat zijn freelancers met goede contacten, daarom zijn ze ingezet. Ondertussen zijn ze niet meer nodig, dus zijn de contracten ingetrokken. Maar hoe zit het dan met zes betalingen van 125.000 dollar die naar Weisbrod zijn overgemaakt? Dezelfde advocaat betaalde geld van Lockheed aan Pantchoulidzew. Jones zegt dat hij niet over betalingen gaat, noch over wie deelt in dit soort premies voor geleverde diensten. Het zijn allemaal details waar mensen verder onder zijn niveau zich mee bezighouden.  

Een frappant antwoord, dat uitnodigt tot verder vragen. Maar de commissieleden vinden het genoeg en beginnen over iets anders. Wel vragen ze nog naar een bedrag van 21.660 dollar dat aan Jones is overgemaakt door Bernhard. Wat moeten ze daarvan denken? Jones laat het antwoord opmerkelijk genoeg over aan zijn advocaat, die vertelt dat het om een privéaangelegenheid gaat tussen de goede vrienden Jones en Bernhard. Waarom vertelt Jones dat niet gewoon zelf? 

Waarop de commissieleden de directeur van Northrop danken voor het aangename gesprek en afscheid nemen. Ze hebben 9000 kilometer gevlogen om zich in de luren te laten leggen.  

Het dossier van Geelhoed ademt stille frustratie. Hij dient bij de commissie steeds lijstjes vragen in waarop geen antwoord komt. Constateert bij mensen die ze onderzoeken ‘leugens en draaierijen’. Bovendien heeft hij een verlanglijst van mensen die de commissie aan de tand zou moeten voelen, het liefst onder ede. Het is vrijwel de gehele zakelijke entourage van prins Bernhard. Geen van deze mensen wordt onderworpen aan meer dan een oppervlakkig onderzoekje. Het is hem klip en klaar dat niet alleen Lockheed steekpenningen heeft betaald, maar ook Northrop. Op ambtelijke corruptie staat in Nederland een celstraf van ten hoogste zes jaar. 

De ‘wijze mannen’ waarvoor hij werkt, lijken vooral heel erg bezig met het bedenken van manieren om de waarheid niet te vinden. De brisante dingen die Geelhoed ontdekt, zijn zelden reden voor meer en dieper onderzoek. Ondertussen krijgt Ynso Scholten, de advocaat van Bernhard, twee maanden voor de publicatie van hun rapport alvast een conceptversie opgestuurd, blijkt uit de documenten van Geelhoed.  

De voormalige minister ziet daarin dat Bernhard zich geen zorgen hoeft te maken over celstraf of zelfs maar een rechtszaak. De conclusie van de commissie is dat Bernhard zich in situaties had begeven ‘die de indruk moesten wekken dat hij gevoelig was voor gunsten en dat hij zich toegankelijk had getoond voor onoorbare aanbiedingen’.  

Een knap staaltje woordkunst om te zeggen dat iemand schuldig is, zonder te zeggen dat hij schuldig is. Pas in 2005 blijkt dat er bij het rapport nog een geheime bijlage zat, voor de premier, waarin Bernhard wel ondubbelzinnig de schuld kreeg. Twee jaar nadat Vrij Nederland dat onthulde, overleed Geelhoed, de man die het al die tijd al wist.