Den Uyl ging van crisis naar crisis

Ook om een andere reden was het, in de woorden van Den Uyl, ‘een even miraculeus als onmogelijk geheel’. Het kabinet was pas na een moeizame en voor die tijd langdurige formatie tot stand gekomen. Het progressieve motorblok, bestaande uit de PvdA, de Politieke Partij Radikalen (PPR) en D’66, had zowel in Eerste als Tweede Kamer bij lange na geen meerderheid. Deze was normaal gesproken alleen te verkrijgen door toenadering te zoeken tot de KVP, maar die partij gold sinds de Nacht van Schmelzer als aartsvijand. Dankzij enig duw- en trekwerk van de hoekige informateur Jaap Burger was er toch een akkoord gekomen. De ervaren sociaal-democraat en staatsraad betitelde het kabinet als extraparlementair en nodigde vervolgens enkele confessionele politici uit om op individuele basis zitting te nemen. De KVP-fractie ging daarop alsnog overstag, zij het met allerlei voorbehouden.

Al na een paar maanden konden veel ambitieuze kabinetsplannen de prullenbak in. Op 6 oktober 1973 vielen het Syrische en Egyptische leger Israël aan. Zij kregen daarbij steun van olieproducerende Arabische landen als Irak, Koeweit en Saoedi-Arabië, die een olieboycot afkondigden tegen landen die met Israël sympathiseerden. Als zeer pro-Israëlisch land werd ook Nederland getroffen door de olieboycot. Dat had grote economische gevolgen, aangezien goedkope olie de kurk was waarop de Nederlandse welvaartsgroei dreef. In een legendarisch geworden televisietoespraak richtte Den Uyl zich tot de Nederlandse bevolking met een sombere boodschap: iedereen moest zich schrap zetten voor een periode van minder welvaart, hoewel het kabinet wel zou proberen de lasten zo eerlijk mogelijk te verdelen. Overigens gaf niet alleen de oliecrisis, maar ook het alarmerende rapport van de Club van Rome (1972) over het milieu aanleiding tot deze woorden.

Om de energievoorziening op peil te houden, gaf het kabinet oliemaatschappijen en vooral Shell meer vrijheid dan aanvankelijk de bedoeling was. Tegelijk moest met het oog op de verwachte economische stagnatie een nieuw actief crisisbeleid worden geformuleerd om bedrijven overeind te houden en werkgelegenheid te creëren. Behalve tal van vastliggende financiële verplichtingen op het gebied van onderwijs en sociale zekerheid moest het kabinet bovendien de beurs trekken voor de al langer geplande aanschaf van F-16-straaljagers en de aanleg van de geavanceerde Oosterscheldekering. Door de stijgende overheidsuitgaven en tegenvallende inkomsten dreigde de staatsschuld ver op te lopen. Om deze niet verder dan 1 procent te laten toenemen  was minister van Financiën Wim Duisenberg gedwongen een bezuinigingsoperatie af te kondigen. Voor alle ambitieuze plannen voor volkshuisvesting, inkomensnivellering, onderwijs en ontwikkelingshulp was steeds minder financiële ruimte.

Een tweede onverwachte gebeurtenis kwam minder ongelegen. Op 15 februari 1974 kondigde de nieuwe Surinaamse regering onder leiding van Henck Arron aan dat het land per 1 januari 1976 volledig onafhankelijk wilde zijn. Daardoor kwam een al eerder begonnen proces van dekolonisatie plotseling in een stroomversnelling. Dat kwam de PvdA, D’66 en de PPR niet slecht uit, want die partijen hadden zich in hun gezamenlijke verkiezingsprogramma Keerpunt ’72 al voor de Surinaamse onafhankelijkheid uitgesproken. Onder druk van deze nieuwe deadline kwamen de Surinaamse en Nederlandse regeringen tot een akkoord over de definitieve soevereiniteitsoverdracht. Op 25 november 1975 nam Nederland definitief afscheid van zijn oude kolonie. Het kabinet-Den Uyl oogstte lof voor de wijze waarop het deze lastige kwestie had afgewikkeld. 

Maar daarna volgde een periode waarin het kabinet-Den Uyl van de ene naar de andere uitslaande brand strompelde. Op 2 december 1975 kaapte een groep Molukse jongeren een stoptrein bij het Drentse plaatsje Wijster. Om hun eis tot onafhankelijkheid van de Zuid-Molukken kracht bij te zetten, werd op hetzelfde moment ook het Indonesische consulaat in Amsterdam door enkele Zuid-Molukkers bezet. De beide acties zouden tweeënhalve week duren, waarna de oververmoeide gijzelnemers zich na veel bemiddeling overgaven. Het kabinet-Den Uyl had zijn poot stijf gehouden, maar er waren wel vier doden gevallen.

Bovendien bleef de voedingsbodem voor het Molukse terrorisme bestaan. Dat bleek op 23 mei 1977, toen negen Zuid-Molukkers in het Drentse De Punt opnieuw een trein kaapten, terwijl vier anderen een lagere school in het nabijgelegen Bovensmilde bezetten en onderwijzers en kinderen in gijzeling hielden. De strategie van onderhandelen, bemiddelen en tijdrekken bleek dit keer minder succesvol. Na drie weken bestormden mariniers de trein in De Punt, terwijl de school in Bovensmilde door een pantserwagen werd ontzet. Er vielen in totaal acht doden, onder wie twee gegijzelde treinpassagiers. ‘Dat geweld nodig was om een einde te maken aan de gijzeling ervaren wij als een nederlaag,’ verklaarde premier Den Uyl op een dramatische persconferentie na afloop.

Maar van een wij-gevoel was op dat moment nauwelijks nog sprake; vooral tussen Van Agt en een aantal PvdA-ministers, onder wie Den Uyl zelf, waren de verhoudingen flink verziekt geraakt. De reden daarvoor waren twee andere onverwachte gebeurtenissen, die zich in de voorgaande maanden hadden voorgedaan.

De eerste was een conflict rondom de Bloemenhove-kliniek in Heemstede. Van Agt wilde deze abortuskliniek al in 1974 laten sluiten, omdat daar tegen de toen nog geldende afspraak in zwangerschappen van meer dan twaalf weken werden verbroken. Tot afgrijzen van de progressieve fracties omschreef Van Agt de medische ingreep in de Tweede Kamer als ‘het kraken van kinderhoofdjes’.  Een tweede kans om de kliniek te laten sluiten kreeg Van Agt in mei 1976, nadat een  Duitse vrouw bij de kliniek een schadeclaim had ingediend vanwege vermeend onzorgvuldig medisch handelen. In de ministerraad kondigde Van Agt aan te gaan ingrijpen, waarop minister van Volksgezondheid Irene Vorrink de vergadering verliet om telefonisch een aantal betrokkenen uit de vrouwenbeweging te waarschuwen dat er een justitieel optreden zou komen. Een groep vrouwen besloot daarop de kliniek te bezetten, tot grote woede van Van Agt, die zich verraden voelde en dacht aan opstappen. Andersom konden veel progressieve politici het bloed van de flamboyante katholiek inmiddels wel drinken; een PvdA-Tweede Kamerlid betitelde Van Agt in een debat zelfs als ‘een gevaar voor de volksgezondheid’.

Een paar maanden later kwam Van Agt weer onder vuur te liggen vanwege de ‘Menten-affaire’. Op 15 november 1976 had de politie miljonair en kunsthandelaar Pieter Menten uit Blaricum willen arresteren op verdenking van oorlogsmisdaden, maar die bleek al gevlogen. Van Agt had zich op dat moment voor een korte retraite teruggetrokken in een Roemeens klooster en keerde spoorslags terug naar Nederland. In het daaropvolgende Kamerdebat moest hij toegeven dat hij een vlak voor zijn vertrek op zijn bureau gelegd dossier niet meer had ingekeken. Veel sociaal-democraten zagen daarin een bevestiging van hun oordeel dat Van Agt een paljas was die de politiek niet serieus genoeg nam. Met zijn bloemrijke taalgebruik en relativerende spotternij was Van Agt zich steeds meer gaan afzetten tegen de ernstige gedrevenheid van ‘Ome Joop’ Den Uyl. In een tweede debat over Menten, die inmiddels was opgespoord en gearresteerd, was Den Uyl niet bereid om zijn minister van Justitie te steunen. Steeds vaker ook zag Van Agt zich geconfronteerd met voor hem onbekende kabinetsbesluiten.   

Den Uyl had zijn handen in dat jaar meer dan vol gehad aan een andere beruchte affaire, die bijna tot een constitutionele crisis had geleid: het Lockheed-schandaal. Bij een onderzoek van  de Amerikaanse Senaat naar smeergeld bij de vliegtuigbouwer Lockheed was de naam genoemd van een hoge Nederlandse regeringsfunctionaris. Al snel bleek het te gaan om prins Bernhard, echtgenoot van de toenmalige koningin Juliana. Het kabinet stelde een Commissie van Drie aan om deze netelige kwestie te onderzoeken.

Het rapport dat de commissie in augustus 1976 presenteerde was vernietigend voor de prins-gemaal en kon niet zonder consequenties blijven. Maar welke moesten dat zijn? De vrees was dat koningin Juliana zou aftreden als haar echtgenoot strafrechtelijk werd  vervolgd. Aangezien kroonprinses Beatrix in dat geval weigerde de troon te bestijgen zou een zware constitutionele crisis het gevolg  zijn. Uiteindelijk hield Den Uyl de schade voor het koningshuis beperkt: Bernhard diende slechts zijn functies in het bedrijfsleven en bij de krijgsmacht neer te leggen en kreeg het dringende advies zich in het openbaar niet meer in militair uniform te vertonen.

De geur van klassenjustitie en verdergaande corruptie lieten zich minder makkelijk wegjagen. Zo berichtte dagblad Het Vrije Volk over een geheim rapport over de betrokkenheid van Bernhard bij lobbyactiviteiten voor de vliegtuigfabrikant Northrop. Tegen beter weten in ontkende Den Uyl in februari 1977  in de Tweede Kamer dat een dergelijk rapport bestond; hij voelde niets voor een nieuwe constitutionele crisis. Zeker niet omdat de Tweede Kamerverkiezingen voor de deur stonden, die de PvdA in ging met de slogan ‘Kies de minister-president’. 

Deze verkiezingen waren ongemeend spannend. Voor het eerst trokken ARP, KVP en CHU gezamenlijk op als het CDA met de door links zo bekritiseerde Dries van Agt als lijsttrekker. Nog geen twee maanden voor de verkiezingen hadden ARP en KVP bovendien hun steun aan het kabinet opgezegd, waardoor het vlak voor de finish toch nog was gestrand. Maar bovenal werden de verkiezingen getekend door treinkaping en schoolgijzeling in Drenthe, die twee dagen daarvoor waren begonnen. Welke electorale gevolgen die hebben gehad is lastig te zeggen. Zeker is dat de uiteindelijke verkiezingsuitslag vanuit hedendaags perspectief bijna surrealistisch aandoet. De PvdA kreeg liefst 53 zetels, het CDA volgde met 49 zetels, terwijl VVD en D’66 respectievelijk 28 en 8 zetels kregen.

Als grote winnaar wilde de PvdA een nog progressiever tweede kabinet-Den Uyl formeren. Het CDA mocht daarbij aanhaken, zolang Van Agt maar thuisbleef. Onder meer door deze tamelijk onrealistische eis ontstond al snel een maandenlange patstelling, waarbij de ene na de andere formatiepoging strandde. Het verhaal wil dat deze pas doorbroken werd toen Van Agt en VVD-leider Hans Wiegel gingen dineren bij het Haagse restaurant Le Bistroquet. Behalve een hartgrondige afkeer van de drammerige PvdA deelden beide heren een meer relativerende, bourgondische levenshouding. Binnen een mum van tijd kwamen ze tot een regeerakkoord en op 19 december 1977 stond het kabinet-Van Agt I op het bordes. Na 1412 dagen vol enerverende gebeurtenissen was het kabinet-Den Uyl definitief uitgeregeerd.

Was dit kabinet behalve geruchtmakend ook succesvol? Vijftig jaar na het aantreden kan worden gesteld dat dit kabinet beter was in het managen van de diverse crises dan in het realiseren van de ambitieuze plannen over de spreiding van macht, kennis en inkomen. Mede door alle onvoorziene gebeurtenissen bleven veel ideeën alleen op papier bestaan. Niet alleen bevestigde het kabinet-Den Uyl aldus de opmerking van Macmillan (‘events, my dear boy’), maar ook de wijsheid van een andere  beroemde Brit, John Lennon: ‘Life is what happens to you while you are busy making other plans.’