De humanist Desiderius Erasmus geldt als een icoon van kritisch denken en verdraagzaamheid. Maar hij is altijd controversieel geweest. In haar prachtige biografie toont Sandra Langereis zijn verdiensten en gebreken. Toen vorig jaar de Canon van de Nederlandse geschiedenis werd ‘herijkt’, moesten onder meer Karel V, de Amsterdamse grachtengordel en Willem Drees plaatsmaken voor nieuwe ijkpunten die blijkbaar ‘diverser’ en ‘inclusiever’ waren, zoals Maria van Bourgondië, Anton de Kom en Marga Klompé. Bij deze reorganisatie van de Canon leek de positie van Erasmus (1469-1536) vooralsnog tamelijk onaantastbaar. Niet verbazingwekkend, aangezien de wereldberoemde humanist wordt gezien als een icoon van kritisch denken en verdraagzaamheid – waarden waarmee Nederland zich graag vereenzelvigt. Niettemin is Desiderius Erasmus ook altijd omstreden geweest. Bij zijn leven wekte zijn kritisch bijbelonderzoek, waarbij hij op basis van zorgvuldige filologische studie liet zien hoe de ‘Heilige Schrift’ zich in de loop der eeuwen had ontwikkeld, de woede van zowel conservatieve katholieke geestelijken als van Maarten Luther op de hals. Tegelijkertijd waren allerlei humanisten niet blij dat hij de literaire schatten van de Oudheid populariseerde en voor een breed publiek toegankelijk maakte. Na zijn dood zaten atheïsten, die hem graag als voorloper van de Verlichting zagen, in hun maag met de vrome christen die Erasmus was. Terwijl historicus Johan Huizinga zich ergerde aan het opportunisme van de ook door hem bewonderde humanist. In haar monumentale biografie van Erasmus houdt Sandra Langereis, die eerder een fraai boek over de zestiende-eeuwse drukker Plantijn schreef, zich gelukkig verre van dergelijke polemieken, die doorgaans meer zeggen over de critici dan over Erasmus zelf. Gebruikmakend van een overvloed aan materiaal – zo bestaat de gepubliceerde correspondentie van Erasmus uit circa 3100 brieven – schildert ze een gedetailleerd portret van de man. Ze laat duidelijk zien wat zijn verdiensten waren en welke aspecten van zijn persoonlijkheid minder aantrekkelijk waren. Maar als Erasmus alleen maar een ambitieuze, beurtelings arrogante en de stroopkwast hanterende, immer om geld zeurende angsthaas was geweest, dan werd er niet al vijf eeuwen over hem geschreven. Uiteraard bouwde Erasmus voort op een humanistische traditie, die al in de veertiende eeuw in Italië was ontstaan en die het literaire en filosofische erfgoed uit de klassieke Oudheid in volle luister wilde herstellen. Doordat in de jaren dat hij actief was de boekdrukkunst een ware doorbraak beleefde, werd hij de eerste bestsellerauteur en wist hij een voor die tijd enorm publiek te bereiken. Via Erasmus’ bloemlezing van klassieke uitdrukkingen (Adagia), oefendialogen (Colloquia) en allerlei didactische handleidingen leerden geletterde burgers een soepel en natuurlijk Latijn schrijven en spreken. Daarnaast leverde hij met zijn Lof der zotheid en verschillende aanvallen op geldbeluste en oorlogszuchtige pausen terechte kritiek op misstanden in de kerk en een katholieke theologie die volkomen verstard was in onzinnige debatten over bijzaken. Zijn belangrijkste verdienste is dat hij op basis van jarenlang onderzoek kon aantonen dat de Latijnse Bijbel (de Vulgaat) het resultaat was van eeuwenlang slordig vertalen en kopiëren, en dat de kerk terug moest naar de bronteksten. Door duidelijk te maken dat de Bijbel mensenwerk was, en dat veel dogma’s en polemieken voortkwamen uit misverstanden, bood hij gelovigen de mogelijkheid om met een frisse blik naar hun religie te kijken. Erasmus toonde aan dat taal een machtig instrument was, dat tot veel plezier en dieper inzicht kon leiden, maar dat ook gemakkelijk kon worden misbruikt. Hij was duidelijk geen held: toen Luther en anderen de aanval op de katholieke kerk openden, distantieerde hij zich hiervan. Dat had onder meer te maken met het feit dat hij bescheiden kerkelijke inkomsten genoot. Maar minstens zo belangrijk was dat hij in Luther een gevaarlijke fundamentalist zag, die niet te beroerd was om bijbelpassages onjuist te vertalen als dat in zijn theologische kraam te pas kwam. Hoewel Erasmus dus nog steeds wordt gezien als een kritisch denker en een pleitbezorger van tolerantie, kunnen we hem en de strijd die hij voerde alleen begrijpen als we iets weten van de tijd waarin hij leefde. Om deze reden besteedt Langereis veel aandacht aan de historische, culturele en religieuze context. Zo lezen we niet alleen over het wel en wee van Erasmus, maar ook over de middeleeuwse theologie, de ontwikkeling die de Bijbel duizend jaar lang doormaakte, de praktijk van het kopiëren in de kloosters, de opkomst van de universiteiten en de boekdrukkunst, de opkomst van de boekenmarkt, de herontdekking van de klassieken en de ontwikkeling van de volkstalen, de vele hervormingsbewegingen in de kerk, het geldverkeer en de vele problemen waarmee reizigers geconfronteerd werden. Doordat Langereis dit bovendien op een heel leesbare wijze doet, zonder gewichtigdoenerij of eindeloze citaten, is dit boek niet alleen een prachtige biografie van Erasmus geworden, maar tevens een aantrekkelijke en bijzonder informatieve cultuurgeschiedenis van diens tijd. Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.  

Erasmus: dwarsdenker. Een biografie

Sandra Langereis

848 p. De Bezige Bij, € 34,99