De geschiedenis van polygamie: liefde of misbruik?

Is polygamie volgens de Koran en de Bijbel toegestaan? Het debat hierover woedt al eeuwen. Sommige gelovigen menen dat de heilige schriften hun zegen geven. Anderen wijzen erop dat er beperkingen zijn: de positie van vrouwen moet worden beschermd. 

Tijdens de Olympische Winterspelen in Salt Lake City in 2002 schreven veel kranten over polygamie, vanwege een reclamecampagne van een nieuw biermerk, genaamd Polygamy Porter. Op het label stond een man, omringd door enkele vrouwen, met de tekst: ‘Why have just one!‘ Mormonen konden er niet om lachen. Officieel heeft hun Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen in 1890 de polygamie afgeschaft, maar veel Amerikanen associëren de mormonen en de staat Utah nog steeds met veelwijverij. Het biermerk speelde hier handig op in en kreeg door de ophef veel gratis publiciteit.   

In de westerse wereld is polygamie not done en monogamie de norm, mede vanwege de culturele invloed van het christendom. Het Nederlandse huwelijksrecht bijvoorbeeld gaat uit van monogamie: trouwen met twee of meerdere personen is volgens artikel 237 van het Wetboek van Strafrecht verboden. Polygamie blijkt vaak polygynie, veelwijverij, en dat roept vragen op over vrouwenrechten en gendergelijkheid. Daarnaast brengt een huwelijk juridische rechten en plichten met zich mee op het gebied van erfenis, belasting en ouderlijk gezag. Polygamie maakt dit ingewikkelder en leidt in de regel ook sneller tot conflicten.  

Tegelijkertijd bestond en bestaat er een fascinatie voor polygamie bij de ‘Ander’: bij mormonen, moslims en stammen in Afrika. Denk aan Die Entführung aus dem Serail, de Turkse opera van Wolfgang Amadeus Mozart; de voluptueuze haremvrouwen op de schilderijen van Eugène Delacroix en de VPRO-documentaire Sunny Side of Sex van documentairemaakster Sunny Bergman. 

Volgens de Palestijns-Amerikaanse literatuurwetenschapper Edward Saïd heeft het Westen altijd de neiging gehad om de islamitische wereld als exotisch, despotisch en barbaars af te schilderen. Dat was een excuus voor het imperialisme om zo de Oriënt te ‘beschaven’, schrijft hij in Orientalism (1978). 

Leila Ahmed bouwt hierop voort in Women and Gender in Islam (1992), waarin ze beschrijft hoe oriëntalistische beelden de islam vaak als vrouwvijandig presenteren, terwijl de werkelijkheid genuanceerder is. Volgens haar komt veel van wat nu als een ‘islamitische’ houding ten opzichte van vrouwen wordt gezien niet direct uit de Koran, maar uit oudere culturele tradities. De vroege islam bood juist emancipatie vergeleken met de pre-islamitische tijd: vrouwen hadden eigendomsrechten, namen deel aan religieuze discussies en werden in de Koran rechtstreeks aangesproken. Later werd deze gelijkwaardigheid onderdrukt door patriarchale structuren, stelt Ahmed. 

De Koran staat polygamie toe, maar met duidelijke beperkingen. In Soera 4 An-Nisa staat dat een man maximaal vier vrouwen mag trouwen, mits hij hen rechtvaardig kan behandelen. Volgens islamitische feministen ligt de nadruk in dit koranvers niet op het aanmoedigen van polygamie, maar juist op de beperking ervan. In pre-islamitische tijden konden mannen met een onbeperkt aantal vrouwen trouwen. Daarnaast beroepen moslimfeministen zich op Soera 4:129, waarin staat dat rechtvaardigheid tussen meerdere vrouwen onmogelijk te bereiken is. 

Deze verzen zouden bewijzen dat de Koran eigenlijk monogamie voorstaat, maar binnen de context van Mohammeds tijd polygamie toestond om vrouwen en wezen te beschermen. Maar vrouwen mogen niet met meerdere mannen trouwen, wat volgens criticasters bewijst dat de islam patriarchaal is. 

Maar hoe zit het dan met de harem? De Mogolkeizers in India, de Ottomaanse sultans en de kalief in Bagdad hadden toch veel vrouwen? Dat klopt, maar dat waren concubines. Daarvan mocht je er meer hebben. Concubines waren tot slaaf gemaakte vrouwen en die hadden niet dezelfde rechten als officiële echtgenotes. Toch mocht je hen niet behandelen als gewone slaven. Hun kinderen kregen dezelfde rechten als kinderen van een officiële vrouw.  

In sommige rijken kregen concubines veel macht. Zo wist Shajar al-Durr na de dood van de Egyptische sultan in 1249 alle macht naar zich toe te trekken en een Frans kruisvaardersleger te verslaan. Van medio zestiende eeuw tot 1656 werd het Ottomaanse Rijk bovendien feitelijk geregeerd door het ‘vrouwensultanaat’: vrouwen trokken er achter de schermen aan de touwtjes, de sultan was een marionet. 

Het concubinaat werd in de twintigste eeuw samen met slavernij afgeschaft en wordt nu als onwenselijk beschouwd door islamitische geleerden. Extremistische groepen zoals Boko Haram en IS probeerden het opnieuw in te voeren, maar kregen veel kritiek. In 2014 veroordeelden 126 islamitische geleerden in een open brief aan IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi de praktijk van seksuele slavernij. 

De meeste christenen wijzen polygamie af. Toch wordt die niet expliciet verboden in de Bijbel. In het Oude Testament komt de praktijk regelmatig voor. Zo hadden de aartsvaders Abraham en Jakob meerdere vrouwen, evenals de koningen David en Salomo. Wel is polygamie aan regels gebonden, net als in de islam. Zo staat in Exodus 21:10 dat een man die een tweede vrouw trouwt zijn eerste vrouw niet tekort mag doen. 

Het Nieuwe Testament lijkt monogamie als norm te zien. ‘Daarom zal een man [zijn] vader en [zijn] moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen, en die twee zullen tot één vlees zijn,’ schrijft de apostel Paulus in zijn brief aan de Efeziërs (Efeze 5:31).  

Veel christelijke theologen geloven dat het huwelijk tussen een man en vrouw in lijn is met het scheppingsideaal van Adam en Eva, maar ook met het beeld van Christus en zijn bruid de Kerk. Voor de Katholieke Kerk was het huwelijk daarom niet alleen een sociaal of juridisch contract, maar ook een sacrament, een heilige verbintenis die genade schenkt.  

Meer dan 1000 jaar had de Katholieke Kerk de waarheid in handen, tot Maarten Luther dit met sola scriptura (‘alleen door de Schrift’) doorbrak. Hij verwierp tradities zonder Bijbelse basis, zoals heiligenverering, het celibaat en de pauselijke hiërarchie. Luther erkende slechts twee sacramenten: doop en avondmaal, en zag het huwelijk als een burgerlijke zaak. Polygamie achtte hij in sommige gevallen toegestaan. 

Radicale protestanten, de wederdopers, gingen verder. Ze verwierpen de kinderdoop en verdedigden polygamie, zoals sekteleider Jan van Leiden in Münster. Luther bestreed hen fel, want hij zag sola scriptura niet als een vrijbrief voor lekeninterpretaties. Hij was een hervormer, geen revolutionair, en vreesde dat zonder theologen de maatschappelijke orde zou instorten. Maar dankzij Luther was de geest uit de fles en hij slaagde er niet in om die er weer in te stoppen. Dit bleek ook uit de geschiedenis van het dubbelhuwelijk van de landgraaf van Hessen. 

Filips van Hessen was een belangrijke bondgenoot van Luther en de belangrijkste kracht achter de Schmalkaldische Bond, een verbond van lutherse vorsten tegen keizer Karel V. Maar behalve landgraaf was Filips ook een gekwelde ziel, die zich schuldig voelde over zijn liederlijke levensstijl. Het zat hem niet mee. Filips was op 16-jarige leeftijd uitgehuwelijkt aan Christina van Saksen, een vrouw die volgens hem dronk en stonk. Om toch aan zijn trekken te komen ging Filips andere vrouwen bezoeken, maar voelde zich daar elke keer schuldig over. Hij zag in bigamie de perfecte oplossing. Hij kon trouwen met een vrouw die hem wel beviel, opdat hij niet meer zou zondigen.  

Luther en zijn rechterhand Philipp Melanchthon hadden begrip voor Filips’ geestelijke en vleselijke nood en wilden hem een dubbelhuwelijk toestaan – mits hij dit geheimhield om de katholieken geen stok te geven om de protestanten mee te slaan. Maar Filips had de Bijbel ook helemaal gelezen, in de volkstaal, en was ervan overtuigd dat polygamie was toegestaan. Om een lang verhaal kort te maken: het geheim kwam uit en de reputatie van Luther en Melanchthon was ernstig besmeurd. Karel V profiteerde van de situatie en wist de lutheranen in 1547 een grote nederlaag toe te brengen op het slagveld. 

De vurigste verdediger van polygamie in West-Europa was de zeventiende-eeuwse lutherse theoloog en dwarsdenker Johann Leyser. In 1673 publiceerde hij zijn eerste strijdschrift over polygamie, getiteld Discursus de polygamia (‘Vertoog over polygamie’), veiligheidshalve onder het pseudoniem Sincerus Warembergius. Om zich in te dekken deed hij bovendien voorkomen dat zijn essay slechts een reactie was op een pleidooi voor polygamie door een zekere Gonesius. Die laatste verdedigde de standpunten die Leyser echt huldigde.  

In 1682 verscheen zijn hoofdwerk, Polygamia triumphatrix (‘Polygamie zegeviert’). Leyser, die zelf nooit zou trouwen, was bezeten van het onderwerp. Hij verdedigde zijn stelling opnieuw en opnieuw, telkens met nieuwe argumenten en voorbeelden. Christus en Paulus spraken over trouw binnen het huwelijk, maar niet over het aantal vrouwen als principiële beperking, aldus Leyser. Ook hielp polygamie om overspel, hoerenlopen en echtscheiding te voorkomen. Als een man seksuele behoeften had die zijn vrouw niet kon of wilde vervullen, was het beter om een tweede vrouw te trouwen dan in zonde te vervallen.  

Daarnaast beriep Leyser zich op de goddelijke opdracht ‘Gaat heen en vermenigvuldig u’ (Genesis 1:21): omdat mannen zich onbeperkt kunnen voortplanten terwijl vrouwen beperkt zijn tot één zwangerschap per jaar, zou polygamie volgens Leyser beter passen binnen het goddelijke plan dan monogamie. Ten slotte kwam hij met het evangelisatieargument: moslims, door Leyser ‘de Turken’ genoemd, zouden zich massaal tot ‘het ware geloof’ bekeren als christenen op dit punt de Bijbel  zouden volgen.  

Vanzelfsprekend werd zijn oeuvre door de Katholieke Kerk niet gewaardeerd. Leysers werk werd door de beul verbrand en op de beruchte lijst van verboden boeken gezet. Maar ook verlichtere denkers waren kritisch. Zo ontkrachtte wetenschapsjournalist Pierre Bayle in zijn recensie in Nouvelles de la république des lettres een belangrijk argument van Leyser. Aangezien er evenveel mannen als vrouwen zijn, kan polygamie niet worden ingevoerd zonder dat meerdere mannen worden gedwongen tot een celibatair leven of zelfs eunuchen worden. Polygamie leidt volgens Bayle dus eerder tot wanordelijkheden dan dat het de vruchtbaarheid bevordert.  

In westerse landen is polygamie verboden. Mainstream christelijke kerken wijzen de praktijk af. Sinds 1890 staat de mormoonse Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen veelwijverij niet meer toe, hoewel enkele sektarische afsplitsingen die nog wel praktiseren. De staat Utah heeft polygamie eveneens verboden, maar de meervoudige huwelijkspraktijk is in 2020 wel gedecriminaliseerd. Het is nu ‘slechts’ een overtreding die gestraft wordt met een boete. Alleen in sommige delen van Afrika accepteren christenen polygamie. Ze doen dit ook met een argument uit het arsenaal van Leyser, namelijk om potentiële bekeerlingen niet af te schrikken.  

Openingsbeeld: Koning Salomo met zijn vrouwen. Schilderij door Frans Francken de Jongere, begin zeventiende eeuw.