Indringende foto’s van het laatste oorlogsjaar

Onlangs namen René Kok en Erik Somers na ruim 45 jaar afscheid van het NIOD, waar ze onderzoek deden naar visuele bronnen over de bezetting en menig fotoboek samenstelden. Hun afscheidsboek is De ondergedoken camera, met iconisch werk van een verzetsgroep van fotografen.  

Het is onmogelijk om níét aan de kinderen in Gaza en Darfur te denken, wanneer je door dit prachtig uitgegeven fotoboek bladert. Neem dat uitgemergelde baby’tje van twee maanden, vastgelegd door een persfotograaf. Of ‘Het jongetje met het pannetje’ van Emmy Andriesse. Of de meer dan iconische foto die Marius Meijboom nam van de achtjarige Henkie Holvast, met zijn viezige gezicht, groezelige hemd, luciferbeentjes en de lepel die hij altijd bij zich had voor het geval dat er toch nog ergens een pan uitgeschraapt kon worden. Die laatste foto werd enkele maanden na de bevrijding al gebruikt voor de aankondiging van een tentoonstelling over de Hongerwinter. 

‘De ondergedoken camera’ is niet alleen de naam van een tentoonstelling en het bijbehorende boek van René Kok en Erik Somers, het was ook de naam van een verzetsgroep van fotografen. In de zomer 1944 benaderden Tonny van Renterghem, actief in de Binnenlandse Strijdkrachten (BS), en de Duits-Joodse cineast Fritz Kahlenberg Amsterdamse fotografen om de situatie in de hoofdstad vast te leggen. Ze wilden zo de Nederlandse regering in Londen op de hoogte stellen van de dreigende hongersnood, en ‘voor later’ documenteren wat er tijdens de bezetting gebeurd was. Een groot aantal meestal vrij jonge fotografen deed mee. Behalve de twee reeds genoemden zouden ook Cas Oorthuys, Carel Blazer, Ad Windig en Krijn Taconis na de oorlog beroemd worden. 

Het was verboden om militaire objecten, het optreden van Duitse militairen of op muren gekalkte verzetsleuzen te fotograferen. Ook mochten allerlei wantoestanden niet worden vastgelegd. De fotografen van ‘De ondergedoken camera’ deden hun werk dus in het geniep, bijvoorbeeld met toestellen die verborgen waren onder hun jas of in een aktetas met een gat erin. Ook werden er foto’s gemaakt van onderduikers en verzetsmensen die wapens verborgen of illegale krantjes stencilden.  

De meeste indruk maken de foto’s die een beeld geven van het dagelijks leven tijdens het laatste oorlogsjaar. Razzia’s, militairen bij controleposten, rijen mensen voor de gaarkeukens, de hongertochten, mensen die op zoek naar brandhout leegstaande panden slopen of blokjes hout tussen de tramrails loswrikken, uitgeteerde kinderen of oude mensen. Ook de bevrijding komt aan bod, met hossende menigtes, opgepakte collaborateurs en de schietpartij op de Dam op 7 mei 1945, waarbij 32 doden en 50 zwaargewonden vielen. 

Kok en Somers gaan uitgebreid in op de werkwijze van de fotografen, de steeds moeilijker wordende omstandigheden, en de context van allerlei foto’s. Zo lezen we hoe de foto van Henkie Holvast tot stand kwam en zien we andere foto’s van zijn straatarme familie, die het ook in de jaren dertig al moeilijk had gehad. Duidelijk wordt dat sommige foto’s in zekere mate geënsceneerd werden om tot het meest indringende beeld te komen. Zo liet Marius Meijboom Henkie Holvast, die herstellende was van difterie en nauwelijks op zijn benen kon staan, zijn broek uittrekken om zijn graatmagere benen te tonen. Ook liet Emmy Andriesse ‘het jongetje met het pannetje’ een paar keer heen en weer lopen, om de meest desolate foto te kunnen nemen.  

Ongeoorloofde manipulatie, vervalsing van de werkelijkheid? Een fotograaf moet altijd keuzes maken en een foto is nooit meer dan een vage, gedeeltelijke afspiegeling van de werkelijkheid. De stank, de smerigheid, de ontreddering konden slechts bij benadering worden vastgelegd, maar deze fotografen hebben er niettemin voor gezorgd dat we een beeld hebben van de humanitaire ramp die zich tachtig jaar geleden voltrok. En zo maakt dit boek ook duidelijk hoe belangrijk het is dat er momenteel fotografen zijn in Gaza, Darfur en Oekraïne.