Het gangbare beeld van de Hongerwinter als periode waarin het ‘ieder voor zich’ was, is niet correct. Historicus Ingrid de Zwarte laat dat zien in haar academisch proefschrift, dat als Nederlandse publieksversie in boekvorm is gepubliceerd. ‘In alle steden in het westen, maar zelfs ook in het noordoosten van het land, waren mensen betrokken om de crisis te bestrijden.’
Wat beschouwen wij meestal als oorzaken van de Hongerwinter?
‘Heel veel mensen denken nog steeds dat de Duitsers met opzet de hongersnood hebben veroorzaakt om de spoorwegstaking en daarmee alle uitingen van het Nederlands verzet te breken. Daartegenover staat dat in de geschiedenisboeken veel meer de nadruk ligt op de negatieve effecten van de spoorwegstaking zelf. Die was door de Nederlandse regering in september 1944 uitgeroepen om de geallieerde opmars te ondersteunen.’
In hoeverre wijkt uw onderzoek af van dit bestaande beeld?
‘Ten eerste laat ik zien dat de oorzaak lag in een opeenstapeling van verschillende transport- en distributieproblemen. Daarnaast is er altijd een heel duidelijk beeld geweest van ‘ieder voor zich’ en vergaande sociale desintegratie. Door te kijken naar het maatschappelijk middenveld, laat ik zien dat er op lokaal niveau veel goeds gebeurde. Mensen gingen niet alleen als individu, maar ook als collectief de hongersnood bestrijden. Zulke acties tonen de veerkracht van de samenleving en hebben belangrijke effecten gehad. Dit zou een onlosmakelijk deel van het verhaal van de Hongerwinter moeten zijn.’
Kunt u een voorbeeld noemen van zo’n actie?
‘Vanaf de herfst van 1944 ontstonden overal in het bezette landsdeel zulke initiatieven. In alle steden in het westen, maar ook in het noordoosten van het land, waren mensen betrokken om de crisis te bestrijden. Netwerken die al bestonden, werden hiervoor ingeschakeld. Denk bijvoorbeeld aan mensen die in dezelfde buurt woonden, tot dezelfde geloofsgemeenschap behoorden, of bij hetzelfde bedrijf werkten. Ik vond het voorbeeld van de actie in de Amsterdamse wijk Betondorp erg mooi, daar kom ik in mijn boek ook verschillende keren op terug. In Betondorp was een arts, die al in het voorjaar van 1944 plannen opstelde, voordat de geallieerde inval begon. Hij verwachtte namelijk dat, in het geval van gevechten, zijn wijk van alle voedseltoevoer zou worden afgesneden. Op het moment dat de geallieerden Nederland binnenkwamen en er in het zuiden gevochten werd, mobiliseerde hij direct zijn buren. Vijfhonderd van de ruim zesduizend inwoners van de wijk hielpen mee om een lokale voedselvoorziening op te zetten. Zo wisten zij de hongersnood goed door te komen.’
Wat waren de gevolgen van de honger op de lange termijn, bijvoorbeeld in de ontwikkeling van kinderen?
‘Opmerkelijk genoeg zijn kinderen de hongersnood heel goed doorgekomen, hoewel zij normaal gesproken een erg kwetsbare groep zijn ten tijde van honger. De sterftecijfers van kinderen in de schoolgaande leeftijd waren in het stedelijke westen zelfs lager dan in de delen van het land waar geen hongersnood was.
Voor kinderen die verwekt of geboren zijn tijdens de Hongerwinter, zijn wél veel negatieve gevolgen vastgesteld. Nederland is daar de belangrijkste casus wereldwijd van, omdat het een erg interessante situatie is: een land waar normaliter complete voedselveiligheid was. Daarom is er veel onderzoek naar verricht. Dat heeft drie consistente verbanden opgeleverd. Zo hebben mannen en vrouwen die in de vroegste fase van de zwangerschap aan honger zijn blootgesteld, grotere kans schizofrenie te krijgen. Er is ook een verband vastgesteld tussen prenatale blootstelling aan ondervoeding en een verhoogd lichaamsgewicht, een verhoogd BMI en een grotere tailleomvang op latere leeftijd, en ook met diabetes type twee. Er zijn hiernaast ook allerlei onderzoeken die erop wijzen dat er wellicht een verband is met cholesterolproblemen, kransslagaderziektes, longziektes, depressies en vormen van kanker. Momenteel wordt er onderzocht of dit overdraagbaar is op een volgende generatie.’
In welke categorieën zijn de slachtoffers in te delen?
‘In aantallen zijn baby’s en ouderen de belangrijkste slachtoffers geweest, in het bijzonder oudere mannen boven de zeventig jaar. Er zijn überhaupt veel meer mannen dan vrouwen overleden, een fenomeen dat je altijd ziet bij hongersnoden. Dat heeft zowel biologische als sociaal-culturele redenen. Uit mijn onderzoek blijkt dat degenen die hoofdzakelijk van de heel lage overheidsrantsoenen afhankelijk waren, het meest kwetsbaar waren. Deze mensen waren niet in staat om op hongertocht te gaan, hadden geen middelen om voedsel op de zwarte markt te kopen en hadden geen sociaal netwerk. Dat waren vooral ouderen, armlastigen en mensen die in instituties verbleven, bijvoorbeeld in psychiatrische inrichtingen.’
Met wat voor onderzoek houdt u zich nu bezig?
‘Ik ben nu bezig met onderzoek naar de politiek van hongersnood en voedselhulp in gewapende conflicten, dus eigenlijk naar honger als een wapen. Daarbij kijk ik voornamelijk naar moderne hongersnoden. Ik richt mij onder andere op de vraag hoe het Britse oorlogskabinet tijdens de Tweede Wereldoorlog voedsel en voedselhulp gebruikte om mondiale, geopolitieke belangen na te streven. Daarbij kijk ik naar de rol van de Britse overheid in de hongersnoden in Griekenland, Bengalen en Nederland. Door de lens van voedsel en honger kun je heel goed laten zien welke factoren een centrale rol speelden in bredere politieke ontwikkelingen van die tijd.
Natuurlijk ben ik ook heel erg geïnteresseerd in het heden, want helaas is hongersnood ook een kwestie van vandaag de dag. Ik wil laten zien dat het westen vaak een zekere rol speelt in honger en conflicten ver weg, net als door de geschiedenis heen het geval is geweest. Het is problematisch dat we aan de ene kant in de westerse media en politiek hongersnoden veroordelen en voedselhulp blijven sturen, maar ondertussen ook bijdragen aan de structurele problemen die de voedseltekorten hebben veroorzaakt.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
