Rusland vierde 9 mei niet altijd zo uitbundig. Nu moet de militaire parade de oorlog in Oekraïne rechtvaardigen

Stalin zou die rol liever zelf vervullen, maar door een val van zijn paard tijdens de repetities is dat niet mogelijk. Nu moet hij toezien hoe Zjoekov de aandacht opeist, terwijl de cavalerie, tanks en garderegimenten in strakke rijen over het Rode Plein trekken.

Onderaan het mausoleum worden honderden buitgemaakte nazivlaggen en -vaandels neergegooid, waarop de overwinnaars van bovenaf neerkijken. Zjoekov richt zich van achter een paneel microfoons tot de menigte. ‘Arbeiders, kolchozboeren, intelligentsia: de Grote Vaderlandse Oorlog is voorbij. De overwinning op fascistisch Duitsland is ongeëvenaard in de geschiedenis,’ klinkt het krakend. ‘Wij hebben gewonnen omdat we werden geleid door de grote leider en het militair genie, maarschalk van de Sovjet-Unie: Stalin!’ Deze titel had Stalin zichzelf toegekend.

Ondanks Zjoekovs woorden is niet duidelijk aan wie de eer van de overwinning toekomt. Aan het heroïsche socialistische volk, het Rode Leger en Zjoekov, of aan Stalin? Niet lang na de parade wordt Zjoekov op een zijspoor gezet; voor Stalin is macht ondeelbaar. Voorlopig komt er geen nieuwe viering, omdat die zou kunnen suggereren dat iemand anders dan Stalin het fascisme heeft verslagen.

Na de dood van Stalin in 1953, zet zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov vanaf 1956 de destalinisatie in. De censuur wordt versoepeld, de repressie neemt af en de Sovjet-Unie probeert zich met prestigeprojecten, zoals de eerste satelliet en de ruimtereis van Joeri Gagarin, te meten met het Westen.

Maar de Grote Vaderlandse Oorlog wordt ondanks de immense impact ervan nauwelijks publiekelijk herdacht. Dit verandert wanneer Leonid Brezjnev in 1964 de macht overneemt. Onder zijn bewind stagneert de economie, groeit de militaire invloed van het land en neemt de Sovjetrepressie in Oost-Europa verder toe. Om dit binnenlands te kunnen legitimeren valt de keuze niet op de abstracte staatsideologie, maar op de gedeelde herinnering aan het oorlogsleed en de overwinning op nazi-Duitsland. Niet de leider van de Sovjet-Unie, maar het volk en het leger zouden nu de heroïsche krachten achter de overwinning zijn. Zo keert op 9 mei 1965 de militaire parade terug. De dag wordt een officiële vrije dag en op de radio wordt een minuut stilte ingelast.

Onder de aanwezigen bevinden zich behalve de Sovjetleiders ook afgevaardigden uit socialistische landen als Bulgarije, Cuba, Vietnam en Polen. Terwijl zij toekijken, trekt de nieuwe militaire trots van de Sovjet-Unie voorbij: intercontinentale ballistische raketten om vijanden overal ter wereld te treffen. De parade wordt behalve een dag van herdenken, ook een dag van vijanddenken.

In 1975, bij de dertigste verjaardag van de overwinning, zijn ondanks de raketten van tien jaar eerder de vertegenwoordigers van Groot-Brittannië, Frankrijk en de Verenigde Staten aanwezig. Brezjnev spreekt over samenwerking en verwelkomt de buitenlandse gasten. Het is een periode van detente, van tijdelijke ontspanning in de Koude Oorlog. Lang duurt die rust niet: in 1979 valt de Sovjet-Unie Afghanistan binnen.

Tijdens het veertigjarig jubileum van de oorlog in 1985 vindt de parade in een andere politieke sfeer plaats. Michail Gorbatsjov is nog maar net aan de macht en van glasnost en perestrojka is geen sprake. Er zijn geen westerse afgevaardigden aanwezig. Gorbatsjov spreekt tijdens de parade zelf niet. Maarschalk Sergej Sokolov voert het woord en presenteert de overwinning als bewijs van de superioriteit van het socialisme.

Militairen uit Warschaupact-landen marcheren in 1985 voor het laatst over het Rode Plein. In 1990, een jaar voor de ineenstorting, vindt de vijfde en laatste door de Sovjet-Unie georganiseerde 9 mei-parade plaats.

Nadat de Sovjet-Unie uiteen is gevallen heerst er onrust. Onder leiding van Boris Jeltsin probeert het nieuwe Rusland een nieuw nationaal verhaal te smeden. Er gebeurt de eerste jaren weinig rondom 9 mei, maar vijftig jaar na de overwinning keert de parade terug. Vanaf 1995 groeit die in Rusland uit tot een jaarlijkse traditie.

Deze heropleving is in eerste instantie bedoeld om nostalgische Sovjetgevoelens aan te wakkeren, met de presidentsverkiezingen van 1996 in het vooruitzicht. Toch is de communistische symboliek grotendeels verdwenen. De naam van Lenin op het mausoleum wordt bedekt met decoratieve bladeren. In de jaren die volgen krijgt de parade steeds meer een patriottistisch karakter.

In 1995 zijn wel andere wereldleiders aanwezig om de gezamenlijke overwinning op het fascisme te herdenken. De Amerikaanse president Bill Clinton spreekt over vriendschap: ‘Vandaag komen we samen als bondgenoten.’ De Britse premier John Major benadrukt de geopolitieke veranderingen: ‘We buigen ons hoofd voor de offers van toen, maar Europa is niet langer verdeeld.’

Ook de aanwezigheid van de Duitse bondskanselier Helmut Kohl markeert een historisch moment. Voor het eerst neemt een Duitse leider deel aan de herdenking in Moskou. De oorlog is niet vergeten, maar wordt nu officieel tot het verleden gerekend, lijkt de boodschap.

In 2000 wordt Vladimir Poetin de nieuwe president van Rusland. Tijdens de zestigste herdenking van de overwinning in 2005 spreekt hij over nationale trots en historische verzoening. ‘Sinds mensenheugenis is Rusland een zegevierend land,’ verklaart hij. ‘Ons beleid is gebaseerd op de idealen van vrijheid en democratie.’

Onder de genodigden bevinden zich leiders uit de Verenigde Staten, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Polen, Oekraïne en Letland. ‘Wij hebben de overwinning nooit opgedeeld in de onze en die van anderen,’ benadrukt Poetin. ‘Wij zullen altijd onze bondgenoten herinneren.’ Toch is er spanning en verandering voelbaar. De presidenten van voormalig Sovjetrepublieken Estland, Litouwen en Georgië hebben de uitnodiging geweigerd.

Sinds Poetins toespraak in 2007 in München, waarin hij een wereldorde onder leiding van de VS en de NAVO-uitbreiding bekritiseerde, ondergaat de parade een opvallende transformatie. Terwijl de dag ooit stond voor ‘nooit meer oorlog,’ klinkt steeds vaker de ondertoon van ‘we kunnen het opnieuw doen,’ verwijzend naar de wil tot het winnen van een oorlog. De Russische inval in Georgië 2008 maakt dit pijnlijk duidelijk.

Ondertussen zijn sinds de parade van 2005 opvallende symbolische veranderingen te zien. De Russisch-Orthodoxe Kerk erkent 9 mei als officiële feestdag, wat de toenemende invloed van de kerk benadrukt. Verder is het steeds gebruikelijker om dan het oranje-zwarte Sint-Jorislint te dragen: het symbool van patriottisme en militairisme.

Ondanks de Russische oorlog tegen Georgië marcheren er in 2010 troepen van de voormalige anti-Hitlercoalitie over het Rode Plein, waaronder die uit het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Frankrijk en Polen. Daarmee versterken ze Poetins indruk dat het Westen niet bereid is tot een confrontatie.

In 2012 ontstaat parallel aan de officiële vieringen een burgerinitiatief: het Onsterfelijke Regiment. In verschillende steden lopen Russen door de straten met portretten van voorouders die in de oorlog vochten. Wat begint als een oprechte volksbeweging, eigenen de autoriteiten zich al snel toe en maken het in 2015 zelfs onderdeel van de parade op het Rode Plein. Hiermee herpakt de staat haar grip op de viering, waarbij patriottisme en historische symboliek steeds nadrukkelijker worden ingezet als politiek instrument.

Na de annexatie van de Krim in 2014 en de Russische militaire agressie in de Donbas, legitimeert de parade steeds meer de militaire koers van Rusland. Het Sint-Jorislint wordt nu gedragen door Russische militairen die in Oost-Oekraïne actief zijn. Een symbolische versmelting van de oorlog van toen met de oorlog van nu. In zijn 9 mei-speech van 2014 benadrukt Poetin het belang van patriottisme en nationale verdediging, zonder expliciet de Krim te noemen. Wel reist hij na de parade door naar de geannexeerde Krim terwijl hij het lintje draagt.

In 2015 blijven Europese en Amerikaanse leiders demonstratief weg van de 9 mei-herdenking. In felle woorden beschuldigt Poetin hen ervan dat ze de internationale samenwerking ondermijnen. Tijdens de inspectie van de troepen slaat minister van Defensie Sergej Sjojgoe in 2015 voor het eerst publiekelijk een kruis, dat onderstreept nogmaals de invloed van de Russisch-Orthodoxe Kerk.

De edities vanaf 2022 staan volledig in het teken van Ruslands oorlog tegen Oekraïne, volgend op de grootschalige invasie van 24 februari dat jaar. Poetin beweert dat de invasie nodig was als preventieve aanval tegen NAVO-agressie. In 2023 gaat hij verder: hij beschuldigt het Westen van Russofobie, agressief nationalisme en vernietiging van traditionele waarden, waarvan de Russisch-Orthodoxe Kerk de hoeder zou zijn. In 2024 voert hij de retoriek verder op. Het Westen zou nu revanchisme aanwakkeren en de geschiedenis bespotten.

Ook probeert Poetin grip te houden op de symboliek. Zo mag in 2022 het Onsterfelijk Regiment voor het eerst niet deelnemen aan de festiviteiten. De autoriteiten zouden bang zijn dat niet alleen foto’s van soldaten uit de Grote Vaderlandse Oorlog worden meegevoerd, maar ook van in Oekraïne gesneuvelde soldaten. Dit zou de zorgvuldig geconstrueerde betekenis van 9 mei doorbreken: een parade die niet draait om herdenking van gesneuvelde militairen of burgers, maar die een oorlog en het  autoritaire regime van Poetin moet legitimeren.