Twintig jaar geleden kwam Michail Gorbatsjov aan de macht in de Sovjet-Unie. Tijdens zijn bewind (1985-1991) kwam er een einde aan 74 jaar communisme, de Koude Oorlog verdween en de Sovjet-Unie werd als staat van de kaart geveegd.
In november 1985 wachtte in Genève een in Siberische winterjas gehulde 54 jaar oude Mikhail Sergejevitsj Gorbatsjov, compleet met bontmuts, de al bejaarde president Ronald Reagan op. In de Zwitserse vrieskou zonder jas of hoofddeksel en slechts gekleed in een pak, schudde deze de nieuwe Sovjet-leider voor de ogen van de wereldpers de hand. Hij gaf zijn gast bovendien een arm om hem de trap op te helpen. Hoewel hij twintig jaar jonger was, zag de jonge Gorbatsjov er vergeleken met Reagan er stokoud uit. Het was symbolisch voor de staat waarin de Sovjet-Unie verkeerde en de mate waarin de secretari-generaal Reagan nodig had om thuis zijn perestrojka-hervormingen te doen slagen.
Meer lezen over de Sovjet-Unie? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
‘Alles is verrot, het kan zo niet langer,’ zei Gorbatsjov tegen collega, Politburolid en toekomstig minister van Buitenlandse Zaken Eduard Sjevardnadze tijdens een boswandeling even buiten Moskou. De nieuwe secretaris-generaal zag zich gesteld voor een onmogelijke opgave. De corrupte Brezjnev-bureaucratie had de economie van de Sovjet-staat volledig lamgelegd.
Gorbatsjov legde als eerste secretaris van Stavropol, een geliefd vakantieoord aan de Zwarte Zee, gemakkelijk contact met alle belangrijke Sovjet-leiders. Diverse malen per jaar verwelkomde hij delegaties uit Moskou. Andropov haalde Gorbatsjov in 1979 naar het Kremlin, waar hij een bliksemcarrière maakte. Ten minste drie factoren speelden daarbij een belangrijke rol. Zijn bejaarde collega’s in het Politburo, het machtscentrum van het Sovjet-imperium, waren de homo novus bijzonder behulpzaam door een voor een van ouderdom te sterven. Daarnaast lagen zijn voorgangers, de secretarissen-generaal Tsjernenko en Andropov, wegens hun terminale gezondheidstoestand meer in sanatoria en ziekenhuizen dan dat zij hun politieke macht in het Kremlin en daarbuiten konden uitoefenen. Gorbatsjov wist hiervan te profiteren door steeds meer functies van hen over te nemen en op basis daarvan zijn macht uit te breiden. Ten slotte droegen de stagnerende Sovjet-economie en de roep om een leider met creatieve en ondogmatische oplossingen in belangrijke mate bij aan Gorbatsjovs toenemende politieke macht in het Kremlin.
Tirades van Gorbatsjov
Begin maart 1985 schalde er voor de derde keer in minder dan drie jaar tijd vioolmuziek door de Russische radio- en televisieluidsprekers. Een teken dat opnieuw een Sovjet-leider was heengegaan. Eind 1982 stierf Brezjnev, begin 1984 Andropov en nu was Tsjernenko aan de beurt. Het Politburo kon niet meer om de machtige Gorbatsjov heen. Op 11 maart 1985 volgde hij de overleden Tsjernenko op als secretaris-generaal.
Gorbatsjov had al snel door dat de disciplinaire maatregelen die begin jaren tachtig door Andropov werden gehanteerd niet ver genoeg gingen om het land uit de economische crisis te trekken. Hij introduceerde de begrippen perestrojka (hervorming) en glasnost (openheid). Beide moesten resulteren in een verbeterde productie en een rationeler manier van denken. De hervormingen, die positief werden ontvangen door het grootste deel van de Sovjet-bevolking, werden stelselmatig geblokkeerd door partijleden die vreesden voor verlies van hun lucratieve overheidsbaantjes.
Maar Gorbatsjov had zo zijn eigen methoden om zijn perestrojka door de onwillige Communistische Partij te jagen. Pakte een stemming voor een door Gorbatsjov voorgestelde hervorming negatief uit, dan stak hij een felle tirade af tegen partijleden die volgens hem de toekomst van het land op het spel zetten. Er werd nog een keer gestemd en desnoods een derde keer, net zo lang totdat er genoeg stemmen waren voor een meerderheid, waardoor de resolutie, zij het morrend, dan alsnog werd aangenomen.
Een ander belangrijk wapen dat Gorbatsjov hanteerde bestond uit de persoon Boris Jeltsin. Die joeg de ingedutte bureaucraten met zijn radicale standpunten de stuipen op het lijf. Gorbatsjov sloot vervolgens een ‘compromis’ van ‘de gulden middenweg’. De partijleden accepteerden op deze manier toch de door Gorbatsjov gewenste perestrojka-maatregelen. Ze waren allang blij dat Jeltsins voorstellen het niet gehaald hadden.
Diezelfde Jeltsin werd echter steeds meer een probleem voor Gorbatsjov. Tijdens de Algemene Vergadering van het Centraal Comité in oktober 1987 ging hij tekeer tegen de bureaucraten, die daardoor steeds meer een eensgezind blok gingen vormen. Jeltsins optreden bracht Gorbatsjovs compromispolitiek, die cruciaal was voor het welslagen van perestrojka, direct in gevaar. De secretaris-generaal moest een stap terug doen om de woedende partijleden hun zin geven. Jeltsin verdween van het politieke toneel. Tijdelijk weliswaar, want via een achterdeur liet Gorbatsjov hem later weer binnen.
Schroothoop
Naast het toepassen van slimme politieke manoeuvres en het inzetten van een radicale buldog als Jeltsin, slaagde Gorbatsjov erin nog een derde peiler als basis voor zijn strijd tegen de anti-hervormingsgezinde communistische meerderheid in te schakelen: het Westen. Gorbatsjov wilde de miljarden roebels die besteed werden aan defensie in de noodlijdende Sovjet-economie pompen. Dit plan had alleen kans van slagen als de militaire- en KGB-top ervan kon worden overtuigd dat het met de Amerikaanse militaire dreiging wel meeviel.
Dat zou niet gemakkelijk zijn zolang er een in hun ogen radicale en oorlogszuchtige ‘idioot’ in het Witte Huis zetelde. Er was slechts één persoon die Gorbatsjov zou kunnen helpen dit beeld te veranderen: de Amerikaanse president zelf. Maar bij het aantreden van Gorbatsjov in maart 1985 was Ronald Reagan in de Verenigde Staten zojuist zijn tweede ambtstermijn in gegaan. Dezelfde man die de Sovjet-Unie een ‘Evil Empire’ had genoemd, beloofde nu de communistische staat op ‘de schroothoop der geschiedenis’ terecht te laten komen. Alsof dat nog niet genoeg was, had hij in 1983 een nieuwe wapenwedloop met ruimtewapens (SDI of Star Wars) afgekondigd.
In november 1985 ontmoeten beide wereldleiders elkaar voor het eerst in Genève. De bijeenkomst verliep boven verwachting. ‘Noem me maar Ron,’ zei Reagan. In een interview met de New York Times in 2004 verklaarde Gorbatsjov dit te beschouwen als ‘een moment dat uiteindelijk zou leiden tot een cruciale verandering van de internationaal-politieke verhoudingen in de wereld’. In het slotcommuniqué van Genève stelden beide leiders dat ‘een nucleaire oorlog door niemand kon worden gewonnen’. Deze officiële gezamenlijke slotrede was precies wat de Sovjet-leider nodig had om zijn generaals de mond te snoeren en zijn perestrojka-politiek met succes te kunnen voortzetten.
Gorbatsjov en zijn aktetas
Nog geen jaar na Genève vond in oktober 1986 totaal onverwachts een ongeplande ontmoeting plaats, tevens de merkwaardigste uit de geschiedenis van de Koude Oorlog. Gorbatsjov had met spoed om deze bijeenkomst ‘ergens halverwege de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten’ gevraagd. Op 11 oktober 1986 schudden beide wereldleiders elkaar weer de hand. Ditmaal in Reykjavik, IJsland. Gorbatsjov zette zijn aktetas op de onderhandelingstafel en haalde een heel pak papier met ontwapeningsvoorstellen tevoorschijn. Tien uur lang, van acht uur ’s avonds tot zes uur ’s morgens, werd er onderhandeld, en er werd meer vooruitgang in de ontwapeningsonderhandelingen geboekt dan in de vier jaar daarvoor.
‘Waarom ruimen we niet gewoon alle Russische en Amerikaanse kernwapens op?’ stelde Gorbatsjov voor. De met stomheid geslagen Reagan zag zijn droom voor zijn ogen werkelijkheid worden. ‘Maar,’ sprak de secretaris-generaal, net voordat de president wilde toehappen, ‘dan moet je wel SDI opgeven.’ Reagan verkeerde in tweestrijd, maar kon zijn nog niet gerealiseerde ruimteverdedigingsschild niet afstaan. Met een rood hoofd van woede liep hij naar buiten. De Reykjavik-top was ten einde en leek op het eerste gezicht een grote mislukking.
Voor Gorbatsjov was de top echter een groot succes. Hoewel hij er niet in was geslaagd alle kernwapens de wereld uit te helpen, was er in Reykjavik wel een akkoord gesloten over de terugtrekking van alle Amerikaanse en Russische kernwapens uit Europa (de zero-option). Deze overeenkomst zou bij de volgende topontmoeting in december 1987 in Washington worden ondertekend. Hiermee had Gorbatsjov een nucleair akkoord op zak dat hij gebruikte om de morrende anti-hervormingsgezinde communisten het zwijgen op te leggen. Dat was tevens de belangrijkste reden waarom hij zo’n haast had met de top in IJsland. Glasnost en perestrojka waren voorlopig gered.
Het begrip ‘perestrojka’ maakte gedurende Gorbatsjovs leiderschap een dynamische ontwikkeling door. Aanvankelijk dacht hij nog de Communistische Partij te kunnen hervormen. Maar in 1988 verloor hij definitief het vertrouwen in de partij en bereidde hij een scheiding tussen partij- en staatsinstituties voor om de macht van de communisten in te perken.
Om te bezuinigen begon Gorbatsjov in 1988 Sovjet-troepen uit Afghanistan terug te trekken. Om dezelfde reden liet hij de Warschaupact-landen weten niet langer op Sovjet-steun te hoeven rekenen. Het directe gevolg was dat Oost- en West-Duitsers op 9 november 1989 de Berlijnse Muur bestormden, terwijl de Sovjet-troepen in de kazernes bleven.
Gorbatsjov werd gegijzeld
In 1990 bracht Gorbatsjov een scheiding tussen partij en staat tot stand. Door het Congres van Volksafgevaardigden, dat steeds meer van de bevoegdheden van de Communistische Partij op zich nam, werd Gorbatsjov in maart met 59 procent van de stemmen tot president gekozen. Door per presidentieel besluit te regeren wist hij de macht van het Politburo enorm te reduceren.
Het nadeel was echter dat de machtstoename van het congres door sommige republieken, zoals de Baltische staten, werd aangegrepen om verregaande autonomie te claimen. De daaropvolgende periode werd dan ook vooral gekenmerkt door getouwtrek tussen Gorbatsjov als president van de Unie en de leiders van de vijftien Sovjet-republieken die met Jeltsin en de Baltische staten voorop steeds harder om onafhankelijkheid riepen.
De oude krachten van het Sovjet-imperium, de KGB, het leger, de Communistische Partij en het Politburo hadden ongelijke ontwapeningsvoorstellen met de Amerikanen moeten accepteren en hun Oost-Europese imperium zien verschrompelen, en nu dreigde zelfs de desintegratie van de Sovjet-Unie. Op 19 augustus 1991 pleegden zij een coup om de ondertekening van Gorbatsjovs nieuwe unieverdrag, dat de afzonderlijke republieken verregaande autonomie zou toestaan, te voorkomen. Ze wilden de hervormingen terugdraaien en terugkeren naar de communistische Sovjet-heilstaat. Gorbatsjov, die in zijn datsja aan de Zwarte Zee verbleef, werd daar met zijn gezin gegijzeld.
De coupplegers maakten een aantal belangrijke fouten. Ten eerste beseften zij niet dat de bevolking van de Sovjet-Unie dankzij Gorbatsjovs perestrojka niet langer bestond uit een apathische massa die zich niet durfde te verzetten. Ten tweede verzuimden ze Jeltsin te arresteren. Dat was ook moeilijk, omdat de Amerikaanse CIA hem voorzag van gedetailleerde informatie. Ten derde hadden ze er niet op gerekend dat grote delen van het Sovjet-leger zouden overlopen naar Jeltsin.
Bij terugkomst werd Gorbatsjov door Jeltsin uitgenodigd in het Russische Witte Huis, waar het Russische parlement zetelt. Jeltsin duwde hem daar een papier onder de neus waaruit bleek dat slechts twee Sovjet-ministers hem trouw waren gebleven tijdens de coup. Daarmee was voor Gorbatsjov de maat vol. Hij verbood de Communistische Partij per direct en droeg alle macht over aan de gekozen president van Rusland Boris Jeltsin. De Sovjet-Unie viel uiteen in vijftien afzonderlijke staten. Gorbatsjov was president geworden van een niet-bestaande staat. Op 25 december 1991 trad hij af omdat zijn presidentschap geen enkele inhoud meer had.
De meeste Russen verwijten Gorbatsjov dat hij de Sovjet-Unie naar de ondergang heeft geleid. Maar in feite zijn het de conservatieve bureaucraten geweest die perestrojka saboteerden en daarmee het lot van de Sovjet-staat bij voorbaat hebben bezegeld. Ten koste van alles hielden zij vast aan hun overheidsbanen, met alle privileges, datsja’s (vakantiehuisjes), limousines, toegang tot staatswinkels met – ironisch genoeg – westerse producten en andere voordelen. Al in het begin van de jaren tachtig, onder Brezjnev, zagen de conservatieven zelf in dat de Sovjet-Unie op zowel economisch als militair gebied aan haar duikvlucht begonnen was en dat een bepaalde mate van hervorming noodzakelijk was om de communistische heilstaat te kunnen laten voortbestaan.
De desintegratie van de Sovjet-Unie mag Gorbatsjov daarom niet worden verweten. Hij was slechts de piloot die het aan alle kanten rammelende en neerstortende toestel met een noodlanding veilig aan de grond zette. Een doorstart was eind 1991 misschien nog wel mogelijk geweest, als het Nieuwe-Unieverdrag, dat alle Sovjet-republieken een zekere mate van autonomie zou hebben gegeven, zou zijn ondertekend. Dit laatste sprankje hoop werd echter de grond in geboord. Niet door Gorbatsjov, zelfs niet door Jeltsin, maar door de oude conservatieve garde die door middel van een uitermate knullige coup, gesymboliseerd door coupleider Janajev, die met bibberende handen voor de televisiecamera’s de macht opeiste, een politiek vacuüm creëerde. Jeltsin maakte het karwei – uit eigen beweegredenen – bereidwillig af.
