Op 21 januari 2024 was het honderd jaar geleden dat Vladimir Lenin overleed. Zijn lichaam ligt nog altijd opgebaard in het mausoleum in Moskou en wordt jaarlijks door miljoenen mensen bezocht. Maar in het Kremlin is er discussie over zijn laatste rustplaats. Hans van Koningsbrugge, hoogleraar Geschiedenis en politiek van Rusland, werpt licht op de kwestie. ‘In Poetins ogen zijn de bolsjewieken verraders van de Russische staat.’
Heeft u het mausoleum van Lenin ooit een bezoek gebracht?
‘Zeker, ik heb het drie keer bezocht. Ik herinner me nog goed dat ik daar was met een Nederlandse collega. We raakten in gesprek, totdat we plots tot de orde werden geroepen door de erewachten. Het was niet de bedoeling dat we praatten. Als bezoeker dien je natuurlijk te zwijgen.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Voor het mausoleum sta je doorgaans lang in de rij en eenmaal binnen krijg je slechts enkele minuten om de boel te bekijken. Wat je aantreft is een opgepoetste Lenin in een glazen sarcofaag, gekleed in een negentiende-eeuws pak, met een enigszins wasachtig uiterlijk. Lenins gezicht en handen worden regelmatig intensief behandeld, en één keer in het anderhalf jaar wordt het hele lichaam door een deskundig team in een speciaal bad met chemicaliën gelegd dat ontbinding tegen moet gaan. Het mausoleum van Ho Chi Minh in Hanoi is veel pompeuzer, en dat van Mao is ook veel groter. Lenins mausoleum is eigenlijk maar een bescheiden huisje.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hoe reageerde Rusland in 1924 op Lenins overlijden?
‘Na zijn dood was het land volkomen van slag. Lenin werd gezien als de vader van de volkeren, die de Oktoberrevolutie van 1917 had geleid en de Sovjet-Unie had opgericht. Hij was de ideoloog van het communistisch gedachtengoed. Op YouTube zijn beelden te zien van zijn begrafenis, daarop zie je hoe die nationale rouw zich uitte.’
Klopt het dat Lenin eigenlijk niet opgebaard wilde worden?
‘Ja, in zijn testament schreef Lenin dat hij begraven wilde worden in Sint-Petersburg, waar ook zijn moeder te ruste was gelegd. Lenin was tegen persoonsverheerlijking. Ook zijn vrouw Kroepskaja wilde helemaal niet dat het lichaam van haar man publiekelijk tentoongesteld zou worden. Maar het gebeurt vaak dat leiders worden begraven op plaatsen die ze zelf niet voor ogen hadden. De Sovjet-Unie had nationale symbolen nodig om de vaderlandse trots aan te wakkeren, en daar was Lenins lichaam uitermate geschikt voor.’
‘Lenin was tegen persoonsverheerlijking’
Hoe populair is de rustplaats van Lenin onder de Russische bevolking?
‘In de Sovjettijd was een bezoek aan het mausoleum een verplicht uitje. Het behoorde tot het schoolprogramma: scholieren werden met bussen naar Moskou vervoerd. Tegenwoordig is dat niet meer zo. De bewondering voor Lenin is in de loop der tijd afgezwakt. Poetin noemde de bolsjewieken al eens landverraders die de Russische staat meer kwaad dan goed hebben gedaan. Door Lenins toedoen zou Rusland een nederlaag hebben geleden in de Eerste Wereldoorlog. Jozef Stalin, daarentegen, wist tijdens de Tweede Wereldoorlog een glorieuze overwinning te behalen op nazi-Duitsland. Veel Russen zien Stalin daarom als de held die het opnam tegen het verderfelijke Westen. Nu Poetin in feite weer een oorlog voert tegen het Westen, is het logisch dat hij graag naar Stalin verwijst als symbool van de Russische kracht.’
Gaan Russen met Poetin mee in die Stalin-verering?
‘Het is natuurlijk niet zo dat de moderne Rus zich volledig achter Stalins ideeën schaart, maar ze gaan wel graag mee in die cultus van de overwinning op nazi-Duitsland. De “Dag van de Overwinning” wordt op 9 mei nog altijd gevierd met grote militaire parades en toespraken. Het hangt samen met de “Mars van de Onsterfelijken.” Tijdens die optocht lopen duizenden Russen mee en dragen ze grote portretten van familieleden die tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben gevochten. Poetin loopt zelf ook regelmatig mee en draagt dan een foto van zijn vader. Het is de patriottische trots die nog sterk onder het Russische volk leeft. De moderne Rus gelooft graag in de grandeur van weleer. Maar daar hoort Lenin in principe ook bij.’
‘Veel Russen zien niet Lenin, maar Stalin als de held. Hij nam het op tegen het verderfelijke Westen’
Na Stalins dood in 1953 werd zijn lichaam naast dat van Lenin geplaatst. Waarom werd het in 1961 alweer verwijderd?
‘Dat was een politieke beslissing. Onder Nikita Chroesjtsjov kwamen de misdaden van Stalins autoritaire regime aan het licht. Het leidde tot zijn ontmythologisering en de destalinisatie. In 1961 is toen besloten om Stalin niet langer in het mausoleum te laten rusten, maar in stilte te verplaatsen en bij de muur van het Kremlin onder te brengen. Frappant genoeg liggen daar vaak nog de meeste bloemen.’
Probeert Poetin Lenin steeds meer uit de geschiedenisboeken te schrijven?
‘De glorificatie van Lenin neemt af; onder Poetin zie je vooral een herwaardering voor het tsarentijdperk. Maar tegelijkertijd zie je in Rusland nog altijd veel standbeelden van Lenin. Dat die niet allemaal zijn verwijderd, betekent dat de Russen die nostalgische herinnering aan Lenin toch graag in leven houden.
Begin jaren negentig, toen de Sovjet-Unie uiteenviel, werd al gediscussieerd of Lenins stoffelijk overschot uit het hart van Moskou moest worden verwijderd. Maar zelfs Boris Jeltsin, die geen fan was van het communisme, wilde zijn handen er niet aan branden. Poetin zal het lichaam niet verwijderen, want hij accepteert de communisten als onderdeel van de systeem oppositie. Ik verwacht dat hij weinig zin heeft om hen tegen de haren in te strijken.’
Zou Lenin anders hebben gehandeld dan Poetin in het conflict met Oekraïne?
‘Ik ben bang van niet. Toen Georgië zich in de jaren 20 van de 20e eeuw had losgemaakt van het Russische imperium, werd het land onder geweld weer bijgevoegd. Ook Oekraïne had toen de onafhankelijkheid uitgeroepen, en werd onder dwang weer ingelijfd. Dus ik denk dat Poetins en Lenins visie op dit punt weinig van elkaar verschillen.’
‘Lenins aanpak zou in het conflict met Oekraïne niet veel anders zijn geweest dan die van Poetin’
Maar Poetin beschuldigt Lenin er wel van dat hij een onafhankelijk Oekraïne mogelijk heeft gemaakt.
‘Dat heeft vooral betrekking tot de administratieve indeling van de Sovjet-Unie. De Russische Federatie trok nieuwe grenzen, en Oekraïne kwam daar destijds goed vanaf: er werd een relatief groot Oekraïne gecreëerd. Dus alleen in administratief opzicht heeft Lenin de Oekraïense Sovjetrepubliek mogelijk gemaakt.’
Dus wat kunnen we van de viering van de honderdste verjaardag van Lenins dood verwachten?
‘Ik verwacht geen grote happening. Poetins prioriteiten liggen elders. Bovendien zag de Russische regering in 2017 ook geen reden om de honderdste verjaardag van de Oktoberrevolutie te vieren. Poetin ziet dat als een ordinaire staatsgreep, waar vooral het Westen van heeft geprofiteerd.’
Zou Poetin het ambiëren om na zijn dood ook opgenomen te worden in het mausoleum?
‘Zeker niet, dan moet hij naast Lenin liggen. Ik denk dat hij het liefst begraven wordt in Sint-Petersburg, bij zijn ouders. Al vindt hij Zwitserland misschien ook wel een geschikte plek, daar woont zijn minnares. Je kunt ook denken aan het Novodevitsji-klooster in Moskou of het Alexander Nevski-klooster in Sint-Petersburg. Deze zijn heel bekend en daar liggen veel beroemde Russen. Maar goed, voorlopig moeten we de tijd nog met een levende Poetin zien door te komen.’
Openingsafbeelding: Lenins begrafenis (1925), geschilderd door Isaak Brodesky.
