De Krimoorlog staat te boek als een zonderling en vooral zinloos intermezzo tussen de napoleontische oorlogen en de Eerste Wereldoorlog. Maar de eerste ‘moderne’ Europese oorlog had op langere termijn grote gevolgen en echoot nog steeds na.
Op een koude novembermorgen in 1847 kwamen katholieke priesters door een zijdeurtje de Geboortekerk in Bethlehem binnen om te bidden in de ondergrondse grot waar Jezus geboren zou zijn. Groot was de ontzetting toen ze ontdekten dat de zilveren ster die markeerde waar Jezus’ kribbe had gestaan uit de vloer was verdwenen.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Onmiddellijk wezen ze met een beschuldigende vinger naar de Grieks-orthodoxe gelovigen, die – vanwege de inscriptie in het Latijn – tegen de ster waren geweest. Bovendien was het altijd al tegen het katholieke zere been geweest dat de Grieks-orthodoxe gemeenschap wél de sleutels van de voordeur had en zij niet. Maar de orthodoxe priesters hadden zelf ook nog wel een paar grieven. Uiteindelijk liepen de gemoederen zo hoog op dat de heren elkaar in de kerk te lijf gingen met crucifixen en kandelaars.
Niemand kon op dat moment voorzien dat de knokpartij in de Geboortekerk zou leiden tot een oorlog tussen het orthodox-christelijke Rusland aan de ene kant en de onwaarschijnlijke alliantie van het islamitische Ottomaanse Rijk en de ‘westers-christelijke’ grootmachten Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk aan de andere kant. Die oorlog staat in het Westen bekend als de Krimoorlog (1853-1856), maar in Rusland als de Oosterse Oorlog. Het conflict werd dan ook niet alleen op de Krim uitgevochten. Er werd ook slag geleverd rond de Kaukasus en het Donaugebied. Russische Oostzeehavens kregen te maken met een blokkade.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Een andere Russische benaming is de ‘Oosterse Kwestie’, en die heeft betrekking op de dieperliggende oorzaak van de oorlog, die in juli 1853 uitbrak: de ontbinding van het Ottomaanse Rijk. In de negentiende eeuw moesten de sultans in Istanbul hun rijk stukje bij beetje prijsgeven; de ene na de andere bevolkingsgroep verklaarde zich onafhankelijk. Daardoor kwam er ruimte voor de aanspraken van Europese grootmachten, en de Russische tsaar Nicolaas I liep voorop.
Grootheidswaanzin
De aartsconservatieve en diepgelovige tsaar presenteerde zich als beschermheer van alle orthodoxe gelovigen. Hij nam daarom de ‘heilige missie’ op zich om de Russische invloedssfeer uit te breiden over de Balkan tot Istanbul. Bijkomend voordeel was dat de Russische vloot dan niet langer was opgesloten in de Zwarte Zee, maar ook de ruimte had om in het Middellandse Zeegebied te opereren. Nicolaas’ religieuze missie strookte perfect met zijn imperialistische belangen: achter zijn messiaanse bombast lagen ook een nauwelijks verholen streven naar macht en grote geopolitieke ambities.
In 1852 zag tsaar Nicolaas zich echter gedwarsboomd door de kersverse Franse keizer Napoleon III. Die bemoeide zich met het conflict over de Geboortekerk om zijn populariteit onder katholieke Fransen te vergroten. De keizer eiste dat hij werd erkend als beschermheer van alle christenen in het Ottomaanse Rijk. Toen de Verheven Porte in Istanbul daaraan gehoor gaf, werkte dat bij Nicolaas als een rode lap op een stier. De tsaar stond erop dat de sultan hém erkende als beschermheer van alle Heilige Plaatsen én van alle orthodoxe christenen in het Ottomaanse Rijk.
Nederlandse koning was pro-Russisch
In de negentiende eeuw liet Nederland zich voorstaan op zijn neutraliteit. Maar de Nederlandse economie ondervond wel schade van de Krimoorlog. Rusland was een belangrijke handelspartner en Nederlandse koopvaardijschepen stuitten ook op de geallieerde blokkade van de Russische Oostzeehavens. Als gevolg van de handelsbelangen waren conservatieve kringen – inclusief koning Willem III, neef van tsaar Nicolaas I – over het algemeen pro-Russisch. In de Tweede Kamer was er evenwel nauwelijks aandacht voor de Krimoorlog. Als de oorlog al werd genoemd, dan was dat in verband met gevreesde hoge voedselprijzen als gevolg van de stokkende aanvoer van Oekraïens graan. Opmerkelijk is wel dat een twintigtal gehuchten en buurtschappen indertijd ‘De Krim’ of ‘Sebastopol’ werden gedoopt – vaak afgelegen plekken waar ruziezoekers en armoedzaaiers woonden.
Om die eis kracht bij te zetten bezette het Russische leger in juli 1853 de Ottomaanse provincies Moldavië en Walachije (in het hedendaagse Roemenië). In oktober volgde na lang weifelen een Ottomaanse oorlogsverklaring, waarna de Russische marine de Turkse vloot in de Slag bij Sinop naar de bodem van de Zwarte Zee joeg. De Russen stonden aan de Donau en het volgende doelwit van tsaar Nicolaas was Istanbul.
Het leek erop dat het toch al wankele Ottomaanse Rijk op het punt stond definitief in te storten. Dat was het moment voor de Fransen en de Britten om zich in de strijd te mengen. Ze kwamen hun belofte na om de Ottomanen te hulp te schieten als die de Russen de oorlog zouden verklaren. Eerst stuurden ze oorlogsschepen naar de Zwarte Zee, tot grote frustratie van de tsaar. Woedend wees hij een Frans-Brits ultimatum om zich terug te trekken uit Moldavië en Walachije van de hand.
Tsaar Nicolaas was ervan overtuigd dat God aan zijn zijde stond en dat hij de aangewezen persoon was om Ruslands lotsbestemming in de wereld te vervullen. In maart 1854 leidde zijn grootheidswaan tot oorlogsverklaringen uit Parijs en Londen. Drie maanden later landden Franse en Britse militairen bij de Bulgaarse stad Varna om de Russische route naar Istanbul af te snijden. De Britse marineschepen blokkeerden de Russische Oostzeehavens om de tsaar ook economisch te treffen.
Tsaar Nicolaas was ervan overtuigd dat God aan zijn zijde stond
Het besluit om de sultan te steunen was niet zuiver onzelfzuchtig. De Fransen en de Britten maakten hun verachting voor de Turken even ondergeschikt aan hun vrees voor Russische gebiedsuitbreiding richting Middellandse Zee. Een zwakke sultan was bovendien makkelijker te bespelen dan een sterke tsaar. Met hun koloniale belangen in India in het achterhoofd was het voor de Britse regering zeer welkom dat de aandacht van het gestaag groeiende Rusland gericht was op het Ottomaanse Rijk. Voor de eerzuchtige Napoleon III speelden prestige en zijn streven naar internationale erkenning een belangrijke rol. Hij stond te popelen om de reputatie van zijn Tweede Keizerrijk te vestigen.
Zinloos
De oorlog had al snel voorbij kunnen zijn. Toen de Oostenrijkse keizer zich ook bij de geallieerden dreigde aan te sluiten, koos tsaar Nicolaas eieren voor zijn geld en trok hij het Russische leger terug uit Moldavië en Walachije. De ‘neutrale’ Oostenrijkers namen die gebieden prompt in bezit.
Tot vredesonderhandelingen kwam het echter niet. De Fransen en de Britten hoopten de geopolitieke ambities van tsaar Nicolaas definitief de grond in te boren door de Russische Zwarte Zeevloot permanent uit te schakelen. Verovering van de thuisbasis Sebastopol op de Krim was in de ogen van Franse en Britse generaals een simpele manier om dat voor elkaar te krijgen.
De troepen in Varna werden ingescheept en landden op 14 september 1854 zonder al te veel tegenstand op de Krim. De Russen waren volkomen verrast en waarschijnlijk was Sebastopol hun als een rijpe appel in de schoot gevallen als de Fransen en Britten direct waren opgetrokken naar de stad. In plaats daarvan besloten ze eerst een bruggenhoofd op te bouwen, waardoor de Russen de tijd kregen om hun verdediging op orde te krijgen.
Na een vergeefse Russische poging om de indringers in het open veld te verslaan bij het riviertje de Alma, konden de geallieerden beginnen aan de belegering van Sebastopol.
Een tweetal Russische ontzettingspogingen mislukte, al bleek tijdens een van die pogingen ook dat de militaire capaciteiten van de aristocratische Britse bevelhebbers eveneens te wensen overlieten. Door onduidelijke orders stormde een cavalerie-eenheid in de Valley of Death een wisse dood door Russische kanonskogels tegemoet. De Charge of the Light Brigade werd vereeuwigd in het gedicht van Alfred Lord Tennyson, waarvan de strofe Theirs is not to reason why/ Theirs but to do and die in het Verenigd Koninkrijk symbool is komen te staan voor de zinloosheid van de oorlog.
De geallieerde plannen gingen uit van een ‘Krimcampagne’ van zes weken. Maar al snel bleek dat de Russen wél uiterst bedreven waren in de aanleg van verdedigingswerken. De marinebasis bleef dapper standhouden, ondanks de ontzagwekkende 5 miljoen granaten die de geallieerden erop afvuurden. De Britten legden zelfs een spoorlijn aan van het zuidelijker gelegen haventje van Balaklava naar de geallieerde loopgravenstelsels rondom Sebastopol om alle munitie en andere voorraden te kunnen aanvoeren.
Dankzij dit soort innovaties was de Krimoorlog niet alleen de laatste ‘oude’ oorlog met cavaleriecharges en gevechtspauzes om gewonden van het slagveld te halen, maar ook de eerste ‘moderne’ oorlog. Met de inzet van verdragende vuurwapens, brisantgranaten, (pantser)stoomschepen en de telegraaf kreeg de Krimoorlog een ‘industrieel’ karakter – een predicaat dat meestal wordt toegekend aan de Eerste Wereldoorlog. Dat werd ook weerspiegeld in het aantal doden: meer dan driekwart miljoen, waarvan twee derde Russisch.
Cholera en dysenterie tierden welig
Het overgrote deel van de slachtoffers was overigens het gevolg van ziekte, honger en kou. Vooral cholera en dysenterie tierden welig in de legerkampementen, en de Britten hadden geen winterkleding meegenomen. De Britse verpleegster Florence Nightingale en haar Russische tegenhanger dokter Nikolaj Pirogov mogen zich dan wel met hun teams onvermoeibaar over het lot van zieke en gewonde soldaten hebben ontfermd, maar door de bank genomen was het abominabel gesteld met de medische verzorging.
Vernederende vrede
Florence Nightingale is als Lady with the Lamp wereldberoemd geworden door de grote media-aandacht die de oorlog kreeg. De Britse krant The Times zond een correspondent naar het front die de oorlog onverbloemd beschreef. Dankzij de telegraaf kon het thuisfront de oorlog op de voet volgen. Artikelen over de wantoestanden in de loopgraven van Sebastopol kregen door fotografie extra kracht.
Britse kranten waren aanvankelijk fel voorstander van de oorlog, die met krijgshaftige koppen werd geportretteerd als een strijd van vrije liberale Fransen en Britten tegen de onderdrukkende conservatieve Russische tsaar. Maar later hekelden ze de logistieke puinhoop, waardoor Britse soldaten zonder winterkleding, voedsel en materieel kwamen te zitten. Dat zorgde dat het beeld in de publieke opinie kantelde. De regering moest zelfs aftreden, waarna broodnodige hervormingen werden doorgevoerd.
Nationale opoffering
In het Westen is in de collectieve herinnering aan de Krimoorlog weinig meer overgebleven dan de waanzin van de Charge of the Light Brigade en de reputatie van Florence Nightingale. Er zijn geen grote monumenten, afgezien van de Pont de l’Alma over de Seine en een aantal metrostations in Parijs (Crimée, Malakoff, Réaumur-Sébastopol).
In Rusland is dat anders. In en rond Sebastopol staan talloze monumenten en musea; op de geannexeerde Krim zijn de laatste jaren stoffelijke resten van soldaten opgegraven. Het portret van Nicolaas I hangt in de antichambre van president Poetins werkkamer in het Kremlin. De militaire nederlaag is getransformeerd in een morele overwinning, een heldhaftige nationale opoffering in een gerechtvaardigde oorlog tegen het Westen.
Het is dan ook vooral aan Franse vasthoudendheid te danken dat de geallieerden de oorlog winnend konden afsluiten. Op 8 september 1855 werd de beslissende aanval op Sebastopol ingezet. De Britse aanval faalde, maar Franse soldaten wisten het Russische bastion op de Malakhov-heuvel te veroveren. Dat was de spil van de Russische verdediging en die werd daardoor onhoudbaar. De Russen bliezen de aftocht. Sebastopol was gevallen na een beleg van 349 dagen.
Tsaar Nicolaas I maakte dat niet meer mee. Hij was in maart 1855 overleden. Zijn opvolger Alexander II zag zich genoodzaakt vrede te sluiten. Niet alleen had hij de Zwarte Zeevloot verloren, maar hij had ook te maken met door de Ottomanen opgejutte islamitische opstandelingen in de Kaukasus en een tekort aan wapens en munitie. Bovendien bereidden de Britten en Fransen een aanval op Sint-Petersburg voor.
Op 30 maart 1856 sloten de strijdende partijen het Verdrag van Parijs. De grootmachten beloofden elkaar de integriteit van het Ottomaanse Rijk te respecteren. Moldavië en Walachije kregen echter vergaande autonomie en zouden niet veel later samen het onafhankelijke Roemenië vormen. De Donau werd opengesteld voor internationaal scheepvaartverkeer.
Verder moest vooral Rusland grote concessies doen. Het moest Bessarabië afstaan en de Zwarte Zee werd verboden terrein voor oorlogsschepen. En de bescherming van de christenen, waar het ogenschijnlijk allemaal om begonnen was? Die rol werd toebedeeld aan Frankrijk. Het was een vernederende vrede voor de Russen, die zonnen op wraak.
De weg was vrij voor nieuwe Europese oorlogen
Maar ook de andere partijen waren niet blij met de afloop van wat ze achteraf als een ‘zinloze’ oorlog bestempelden. Het Ottomaanse Rijk bleef zwak, de Britten waren teleurgesteld over hun militaire prestaties en de Franse overwinning werd niet veel later overschaduwd door een dramatische nederlaag in de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871.
Want de belangrijkste uitkomst van de Krimoorlog was dat hij de Europese status-quo verstoorde die sinds het einde van de napoleontische oorlogen had bestaan. Zo trok tsaar Alexander II verongelijkt de stekker uit de conservatieve Heilige Alliantie met de Oostenrijkse keizer. Na de Krimoorlog was de weg vrij voor nieuwe Europese oorlogen en de eenwording van Italië en Duitsland. Zo stevende Europa af op de beide wereldoorlogen, waardoor de Krimoorlog in vergetelheid raakte.
Meer weten
- De Krimoorlog of de vernedering van Rusland (2013) door Orlando Figes is het standaardwerk over de Krimoorlog.
- Krimoorlog. Een vergeten wereldoorlog (2018) van Anne Doedens en Liek Mulder schetst ook de gevolgen van de Krimoorlog in Nederland.
- De rafelranden van Europa (2016) door Ivo van de Wijdeven plaatst de Krimoorlog in een breder historisch perspectief.
Openingsbeeld: Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
