Paus Franciscus is overleden. Historicus Jeroen Koch vertelt hoe Franciscus’ verre voorganger paus Pius IX er in de negentiende eeuw in slaagde om van het Vaticaan een symbolisch en mythisch instituut te maken, in een tijd waarin de paus juist zijn wereldlijke macht verloor.
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
Jeroen Koch, die samen met Frans Willem Lantink De paus en de wereld schreef over de geschiedenis van het instituut, ziet overeenkomsten tussen de negentiende-eeuwse Pius IX en de huidige Argentijnse Paus Franciscus. ‘Net als Pius is Franciscus een paus van het volk. Beiden wisten het aanzien van het instituut onder katholieken en niet-gelovigen te vergroten.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
In wat voor tijd kwam Pius IX aan de macht?
‘Sinds de Franse Revolutie woedden er spanningen rond het pausdom. De revolutie was een aanval op het christendom, in het bijzonder op de machtige katholieke kerk. Met het aannemen van de constitution civile de clergé viel de kerk in Frankrijk vanaf 1790 onder het gezag van de Franse overheid. Franse priesters moesten een eed afleggen aan de staat en in 1793 werd de christelijke jaartelling afgeschaft. Het waren de eerste scheuren in de wereldlijke macht van de paus.’
‘Het gedachtegoed van de Franse Revolutie waaide over naar Italië. In het kader van de Risorgimento (de Italiaanse eenwording, red.) probeerden revolutionairen de Italiaanse staten te verenigen. De Kerkelijke Staat, die onder het leiderschap van de paus viel, paste niet binnen die nationalistische droom. Met behulp van Oostenrijkse troepen sloeg paus Gregorius XVI in 1831 de opstand van de Verenigde Italiaanse Provincies neer.’
‘Gregorius XVI was een weinig beminnelijke figuur. De paus was repressief en bleef de revolutionaire impulsen van liberalisering onderdrukken. In 1846 werd hij opgevolgd door de Italiaanse Giovanni Maria Mastai-Ferretti, die zich Paus Pius IX noemde. Hij beloofde beter naar de wensen van het Italiaanse volk te luisteren dan Gregorius had gedaan, maar in het revolutiejaar 1848 ging het mis. Twee medewerkers van de paus werden vermoord door revolutionairen, en hij moest het Vaticaan met een list ontvluchten. Als afleidingsmanoeuvre liet hij een Franse ambassadeur een lange verdragstekst voorlezen, terwijl hij vermomd als pelgrim naar Gaeta vertrok.’
Hoe wist Pius IX zijn plek in het Vaticaan te heroveren?
‘De Oostenrijkse generaal Josef Radetzky von Radetz beëindigde de onrust in de Noord-Italiaanse staten en om de katholieke Fransen achter zich te krijgen, beloofde president Louis Napoleon de paus te beschermen. Daarmee keerde de rust terug in Rome. In 1850 kon Pius IX zijn plaats weer innemen, maar hij begon vanaf dat moment wel een conservatiever beleid te voeren. Hij wilde niet meer deelnemen aan constitutionele experimenten, zoals het plan van Italiaanse nationalisten om de paus tot koning van Italië te maken. Pius koos de lijn van zijn voorganger Gregorius XVI en richtte zich meer op het primaat van de paus en de tradities van de kerk.’
Waarom vond hij dat nodig?
‘Hij liet zich inspireren door de gevangenneming van paus Pius VII door Napoleon Bonaparte in 1809. Diens terugkeer naar Rome in 1814 werd een triomftocht: in ieder dorp waar hij doorheen kwam, werd hij enthousiast onthaald. Het leerde Pius IX dat de emotionele macht van de paus verder reikte dan zijn wereldlijke macht. Hij werd een volkspaus, een kerkelijke leider die het contact met de gelovigen intens koesterde.’
‘Pius IX was een volkspaus die het contact met de gelovigen intens koesterde.’
‘Ondanks het verlies van zijn wereldlijke macht wist Pius IX de geestelijke macht te vergroten. Hij presenteerde zichzelf als een martelaar, iemand die zich opofferde voor het geloof. Dit riep bij gelovigen de vergelijking met Christus op. Het Eerste Vaticaans Concilie in 1869 verklaarde de paus via een dogma onfeilbaar, waardoor zijn woord niet meer in twijfel mocht worden getrokken. Kritiek van de kardinalen weerlegde Pius IX met de verklaring dat hij zelf de kerk was: hij wás de traditie. Op een bijna narcistische manier wist hij katholieken aan zich te binden en de paus als een mythisch figuur in het middelpunt van de kerk te plaatsen.’
Heeft Pius IX daarmee ons beeld van het hedendaagse pausdom bepaald?
‘Onder Pius IX ontwikkelde de rooms-katholieke kerk zich van bisschoppelijke adelskerk tot pauselijke volkskerk. In de ultramontaanse kerk draaide alles om de paus, die tussen aarde en hemel zou zweven. Dit ultramontanisme hield stand tot het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965), waarna er meer liberalisering van het katholicisme plaatsvond. Volgens paus Johannes XXIII (1958-1963) moest de kerk zich aanpassen aan de modernisering die Europa na de Tweede Wereldoorlog onderging. In de jaren zestig en zeventig verkruimelde het geloof steeds verder door nieuwe vrijheden, een welvaartsexplosie en de seksuele revolutie. Ik hoor zelf bij de generatie Nederlanders met een katholieke opvoeding die dit zag gebeuren.’
Het geloof verkruimelde door een welvaartsexplosie en de seksuele revolutie
‘Het bereik van het Vaticaan is de laatste decennia wel weer gegroeid dankzij pausen die niet afkomstig zijn uit Italië. Paus Johannes Paulus II (1978-2005) kwam uit Polen en speelde in Oost-Europa een belangrijke rol in de val van het communisme. In die zin is het goed dat Franciscus een Argentijn is: driekwart van de wereldwijd 1,4 miljard katholieken leeft buiten Europa.’
‘Pius IX heeft het moderne aanzien van het pausdom gestalte gegeven. Dat kreeg hij mede voor elkaar doordat hij beschikte over een enorm charisma. Bij Franciscus zien we dat dit nog steeds werkt.’
