Corrupte lijfarts liet lichaam paus Pius XII ontploffen

Over het pontificaat van de 260ste paus, van 1939 tot 1958, zijn boeken vol geschreven, met de meeste nadruk op Pius’ Grote Zwijgen over de Shoah (‘Il Papa del Silenzio’). Voor velen was hij de paus die gruwelijk faalde omdat hij zich nooit in het openbaar heeft uitgelaten over de massamoord. En de naoorlogse ‘bruine’ emigratie van nazikopstukken via het Vaticaan naar Latijns-Amerika deed zijn reputatie evenmin goed. Anderen beschouwen Pius XII als een heilige en pleiten nog altijd voor zijn canonisatie, omdat hij juist zou hebben bijgedragen aan de redding van tienduizenden Joden in het Vaticaan.

Minder bekend is het dubieuze optreden van zijn archiatra pontificio (pauselijke oppergeneesheer), met wie hij bijna dertig jaar een innige band had. De gevolgen daarvan zou de plaatsbekleder van Christus tot na zijn dood aan den lijve ondervinden. Letterlijk.

Riccardo Galeazzi-Lisi was geboren in 1891 en kwam uit een oud Romeins adellijk geslacht. Hij studeerde geneeskunde en specialiseerde zich in oogheelkunde. Eugenio Pacelli leerde hij kennen toen die nog geen paus was, maar zich als staatssecretaris onder Pius XI met oogklachten tot hem wendde. Al snel na Pacelli’s pauskroning in 1939 werd Galeazzi-Lisi zijn lijfarts.

Pius XII en Galeazzi-Lisi deelden een belangstelling voor wat nu alternatieve geneeskunde zou worden genoemd. Zo ontbood de Heilige Vader volgens de Nederlandse schrijver Bertus Aafjes magnetiseur Liefterink uit de Achterhoek naar het Vaticaan om de pauselijke voeten te komen bestrijken. Ook vertrouwde hij Galeazzi-Lisi volledig toen die in 1952 een andere tandpasta aanraadde om hem af te helpen van een maagontsteking en nierfalen.

In 1956 beweerde Galeazzi-Lisi dat hij ouderdomskwalen kon bestrijden door pappa reale, koninginnegelei van bijen, toe te dienen. Die had hij onder andere aanbevolen bij de pontifex. Dat die therapieën niet hielpen, deed niets af en hun relatie. Wel maakten ze Galeazzi-Lisi in de dweepzieke katholieke pers ‘een autoriteit op medisch gebied’. De voorzitter van de Parijse gemeenteraad reikte hem de zilveren medaille van de stad Parijs uit.

Maar de meest prominente arts die Galeazzi-Lisi in het Vaticaan introduceerde, was de Zwitser Paul Niehans. Die stond aan de basis van wat hij zelf aanduidde als de ‘Frischzellentherapie’, een behandelmethode waarbij hij verse cel-extracten van de hypothalamus en bijnieren van lammetjesfoetussen injecteerde bij mensen. Die hoopten daardoor niet alleen te genezen van allerlei ziektes, maar ook dat hun verouderingsproces werd stopgezet of teruggedraaid.

Niehans dreef een kliniek in Zwitserland en claimde dat mensen als Konrad Adenauer, Charlie Chaplin en Winston Churchill baat hadden gehad bij zijn behandeling. Ook beweerde hij dat hij kinderen met het syndroom van Down door middel van zijn therapie van hun ‘stoornis’ af kon helpen, net als homoseksuelen en mensen met kanker.

Aan het einde van zijn leven sukkelde Pius XII met zijn gezondheid – hij leed onder andere aan dagenlange aanvallen van de hik –, maar hij vertrouwde blind op Galeazzi-Lisi en Niehans. Die laatste probeerde de foetusinjecties uit op Galeazzi-Lisi, die daar niets aan overhield. Pius was nu overtuigd, waarna Niehans flink reclame voor zijn celtherapie maakte door wijd en zijd te verkondigen dat zelfs paus Pius XII tot zijn klanten behoorde.

Katholieke kranten en tijdschriften in Nederland (Maasbode, de Volkskrant, Katholieke Illustratie) maakten lovend gewag van Galeazzi-Lisi’s deskundigheid en Niehans’ therapie. Pius benoemde de Zwitser tot lid van de Pauselijke Academie van Wetenschappen. Commercieel succes was dankzij de katholieke media verzekerd.

Maar elders, ook in Nederland, waren er sceptici die Niehans een charlatan vonden. Zo maakte de Nederlandse Vereeniging tegen de Kwakzalverij korte metten met het werk van de Zwitser. Dr. O.M. de Vaal, kinderarts-endocrinoloog en lector aan de Universiteit van Amsterdam, schreef in het maandblad van de vereniging: ‘Dat reeds jarenlang bekend is, dat zich in zulke weefselpreparaten geen aantoonbare hoeveelheid van enige bekende werkzame stof bevinden kan, dat zulke implantaten waardeloos zijn en nooit enig kenmerkend effect hebben gehad […], wordt verzwegen of verdrongen.’

Tegen het einde van zijn leven vertrouwde Pius aan Galeazzi-Lisi toe dat hij na zijn overlijden niet wenste te worden gebalsemd op dezelfde, traditionele manier als zijn voorgangers. Bij hen werden de organen uit het lichaam verwijderd en werden liters conserveringsvloeistof op basis van formaldehyde via de hoofdslagaders ingespoten. Pius wilde juist dat zijn lichaam intact bleef, ‘zoals God het heeft geschapen’.

Toen de pontifex maximus zijn laatste adem had uitgeblazen, meldde zich curiekardinaal Alfredo Ottaviani aan Pius’ sterfbed om diens de dood officieel vast te stellen: ‘Vere Papa mortuus est.’ Wat niemand al die tijd merkte, was dat Galeazzi-Lisi met een kleine camera al vier dagen foto’s van de stervende en overleden paus aan het maken was en in een dagboek Pius’ doodsstrijd tot in detail bijhield.

Ondank de verdenkingen en aantijgingen van kwakzalverij werd Galeazzi-Lisi belast met het balsemen van Pius’ stoffelijk overschot. De lijfarts beweerde een naar eigen zeggen ‘revolutionaire’ methode gevonden te hebben: ‘aromatische osmose’, verwant aan de techniek waarmee de eerste christenen waren gebalsemd. Bij die procedure werd het stoffelijk overschot, zonder dat vitale organen van de overledene waren verwijderd, ondergedompeld in een geheime mix van aromatische harsproducten, speciale oliën, parfums en ether om het lichaam te ‘deoxideren’, waarna het bijna 24 uur lang in cellofaan werd gewikkeld. In plaats van het lichaam koel te houden, sloot Galeazzi de kist van cipressenhout hermetisch af. Daardoor werd het ontbindingsproces echter geen halt toegeroepen. Integendeel.

Zodra de bij leven slanke Pius gekleed lag opgebaard in de Salone degli Svizzeri in Castel Gandolfo, raakte zijn gezicht bedekt met duizenden kleine rimpels en begon zijn buik enorm op te zwellen. Binnen een paar minuten zou de ‘snelste en meest weerzinwekkende ontbinding in de geschiedenis van de forensische geneeskunde’ plaatsvinden, schreef Antonio Margheriti in La Morte del Papa.

‘Uit de openingen, vooral uit de mond en neus, stroomde donker, op rioolwater lijkend vocht langs zijn gezicht en zette zich af in de oogkassen. De Zwitserse gardisten, op elk van de vier hoeken een, moesten om het kwartier worden afgelost door overmatige blootstelling aan mefitische gassen, en af en toe viel er een flauw door de stank.’

Het ergste moest toen echter nog komen. Tijdens het transport van de lijkkist van Castel Gandolfo naar het Vaticaan en juist toen bij de poorten van Rome het In paradisum deducant te angeli werd aangeheven, ontplofte het opgezwollen lijk van de paus voor velen hoorbaar in de kist. Eenmaal aangekomen bij de basiliek van San Giovanni in Laterano moest, in grote haast en ondanks vreselijke miasma’s, het pauselijke lichaam worden gefatsoeneerd, zodat het vervoer naar en in de Sint-Pieter zo min mogelijk ophef zou veroorzaken onder de enorme mensenmassa die daar was verzameld. In de nacht vond achter gesloten deuren een nieuwe balseming plaats in een poging de schade te beperken.

‘Honderdduizenden rouwenden die naar Rome waren getrokken, herinnerden zich de penetrante geuren toen de lijkbaar passeerde, evenals de monsterlijke verschijning van de paus,’ schrijft Margheriti. ‘Hij werd steeds zwarter, de brug van zijn neus viel eraf en door het samentrekken van zijn gezichtsspieren werden zijn tanden zichtbaar in een bloedstollende lach.’

Om het weerzinwekkende uiterlijk van het stoffelijk overschot te camoufleren, werd ten slotte een latexmasker op het groen uitgeslagen gezicht aangebracht. Het snel ontbindende lichaam van Pius werd op een metershoge baar gelegd, zodat volgens Bertus Aafjes alleen ‘twee muiltjes’ waren te zien. Tientallen kaarsen brandden rondom de baar en de Zwitserse gardisten zorgden ervoor dat de honderdduizenden rouwenden op grote afstand van Pius’ stoffelijk overschot bleven.

Ten slotte werd Pius op 13 oktober in drie in elkaar geplaatste kisten (van cipressenhout, lood en massief eikenhout) in de grotten onder de Sint-Pieterbasiliek begraven, vlak bij het graf van zijn voorganger Petrus. Sic transit gloria mundi.

Galeazzi-Lisi verkocht intussen met succes foto’s en gedetailleerde aantekeningen over de laatste uren van Pius voor aanzienlijke bedragen aan onder andere Paris Match en Stern. Tot grote woede van het College van Kardinalen en een groot deel van de Italiaanse pers. In de Volkskrant was te lezen: ‘De bijzonderheden over het lijden van de stervende Paus zijn hier afgedrukt tussen op sensatie gerichte verhalen over een geraffineerde organisatie voor de verkoop van obscene foto’s, een huwelijksschandaal in Hollywood, een overdaad van pin-up girls en andere twijfelachtigheden.’

Op een persconferentie verdedigde Galeazzi-Lisi zich door te beweren dat de Heilige Vader alles afwist van de gebruikte methode en die had goedgekeurd en dat ‘met de patiënt ook de verplichting tot het bewaren van het beroepsgeheim is gestorven’. Die laatste redenatie – een flagrante schending van de Eed van Hippocrates – deelde niemand met hem. Het College van Kardinalen ontsloeg hem op 20 oktober uit al zijn Vaticaanse functies, en Pius’ opvolger, de acht dagen later gekozen Johannes XXIII (Angelo Roncalli), verbande hem levenslang uit het Vaticaan.

Galeazzi moest zich in Rome voor een medische tuchtraad verantwoorden. Hij werd als arts geschorst, maar mocht door een procedurefout in hoger beroep vanaf 1960 toch weer praktijk uitoefenen. Inmiddels stond hij te boek als de ‘aasgier met de Leica’ en l’archiatra corrotto (‘corrupte oppergeneesheer’). In 1960 kwam hij nog met een boek, Dans l’ombre et dans la lumière de Pie XII (‘In de schaduw en het licht van Pius XII’), waarin hij zijn optreden verdedigde. De foto’s in dat boek van de stervende paus waren van hem. Acht jaar later overleed hij.