De Verenigde Naties balanceren al 80 jaar tussen kracht en crises 

Sinds de oprichting van de Verenigde Naties in 1945 wisselen crises en mijlpalen elkaar af. De slagkracht van de organisatie bleek op cruciale momenten beperkt. Tijdens vredesmissies kwamen fundamentele zwaktes aan het licht. Toch huisvest de VN nog altijd oplossingen voor mondiale problemen. 

Op de avond van 22 oktober 1962 stond U Thant met collega’s te praten in de ruime eetzaal op de vierde verdieping van het hoofdkantoor van de Verenigde Naties (VN) in New York. Sinds tien maanden was hij secretaris-generaal van de VN. Ghana had hem voor een receptie uitgenodigd, maar al na enkele minuten moest U Thant terug naar zijn kantoor op de 38^e verdieping. Die avond zou de Amerikaanse president John F. Kennedy live op televisie een toespraak houden, die hij moest zien. U Thant had twee dagen eerder al gehoord dat de Verenigde Staten zich grote zorgen maakten over de ontwikkelingen in Cuba. 

U Thant luisterde naar Kennedy, die nu op televisie vertelde dat de Sovjet-Unie op Cuba militaire bases voor de lancering van nucleaire wapens aan het bouwen was. Daarmee zou de VS geraakt kunnen worden. Kennedy kondigde een ‘quarantaine’ van Cuba aan – een blokkade van het eiland die nog dezelfde dag begon. De Amerikaanse marine zou Sovjetschepen met militaire uitrusting op zee onderscheppen. 

U Thant was verbijsterd. De twee grootmachten stevenden op een confrontatie af die de Koude Oorlog tot een open gevecht zouden kunnen verhitten. Het was, schreef U Thant in zijn memoires, de grimmigste en ernstigste toespraak van een staatshoofd die hij ooit had gehoord. Hij stuurde dezelfde dag nog telegrammen naar Washington en Moskou. Daarin riep hij president Kennedy op de quarantaine op te heffen en verzocht hij Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov de schepen richting Cuba te stoppen. Beide landen gingen er niet op in. 

In de uren daarna namen de spanningen verder toe. Sovjettankers naderden Cuba steeds verder en zouden binnenkort de Amerikaanse quarantaine-grens bereiken. U Thant stuurde opnieuw telegrammen en sprak diplomaten in New York. Ook deed hij een nieuw voorstel aan Kennedy en Chroesjtsjov: beide landen zouden tijdelijk hun schepen op afstand van elkaar houden om een open confrontatie op zee te voorkomen. Kennedy wilde geen oorlog, maar kon om politieke redenen ook niet inbinden. Hij zag een uitweg uit de situatie en liet U Thant meteen weten dat hij het voorstel accepteerde. Ook Chroesjtsjov reageerde enkele uren later positief. 

De bemiddeling van U Thant in de cruciale uren van oktober 1962 droeg eraan bij dat de Cubacrisis niet in een oorlog tussen de grootmachten escaleerde. Hij gaf de VS en de Sovjetunie de tijd om naar een oplossing te zoeken. De rol van de Verenigde Naties tijdens de Cubacrisis wordt vaak onderschat, maar Kennedy erkende een jaar later dat de wereld ‘diep in de schuld staat’ bij U Thant. 

De Cubacrisis is in verschillende opzichten symbolisch voor de geschiedenis van de VN. De successen van de organisatie zijn bij veel mensen onbekend, omdat ze het gevolg zijn van stille diplomatie en het werk achter de schermen. Een oorlog die verhinderd wordt of een hongersnood die niet uitbreekt, levert geen beelden op. En de successen volgen vaak op crises. Acht decennia Verenigde Naties zijn een afwisseling van mijlpalen en dieptepunten. Van momenten waarop de organisatie een derde wereldoorlog voorkwam, en periodes waarin zij voor het eigen overleven moest vechten. 

80 jaar geleden, op 25 juni 1945, namen 50 landen het Handvest van de Verenigde Naties aan. Na twee maanden van onderhandelen op een conferentie in San Francisco bereikten zij overeenstemming over de oprichting van een nieuwe internationale organisatie. Een dag later werd het Handvest getekend, op 24 oktober van hetzelfde jaar trad het in werking. 

Na de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog zou deze organisatie, dat was de hoop, de uitbraak van nieuwe oorlogen voorkomen. De winnaars van de oorlog – de VS, de Sovjetunie, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en China – kregen een permanente zetel kregen in de Veiligheidsraad. Zij zouden in de toekomst over vraagstukken rond oorlog en vrede besluiten. In de Algemene Vergadering zouden alle lidstaten een stem krijgen en als een parlement over budgetten en de toelating van nieuwe leden besluiten. Er werd een rechtbank opgericht, het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, waar onafhankelijke rechters over de naleving van het internationaal recht konden besluiten. In de jaren daarna kreeg de VN steeds meer onderdelen, die zich met specifieke thema’s van de internationale samenleving bezighielden, van kinderrechten tot cultuur. 

Een van de grootste successen en het meest iconische onderdeel van de VN, de vredesmissies, was daarentegen nooit voorzien. Het Handvest geeft de VN het mandaat om conflicten bijvoorbeeld door bemiddeling vreedzaam op te lossen (hoofdstuk VI). Ook mag de Verenigde Naties militaire middelen inzetten, mocht dat nodig zijn voor ‘de handhaving of het herstel van de internationale vrede en veiligheid’ (hoofdstuk VII). De oprichters van de organisatie hadden oorspronkelijk eigen VN-troepen onder leiding van een militaire staf in gedachten, maar vanwege de Koude Oorlog werd dat idee nooit gerealiseerd. 

Zo bleef het in de eerste jaren bij enkele waarnemers die tijdens de Griekse burgeroorlog de grens in de gaten hielden en die de terugtrekking van Nederlandse troepen uit Indonesië monitorden. Het was kleinschalig, geïmproviseerd. De Zweedse VN-Secretaris-Generaal Dag Hammarskjöld noemde VN-vredeshandhaving ‘hoofdstuk VI½’.  

Pas tijdens de Suez-crisis in de jaren 1950 kreeg het concept van grote, moderne vredesmissies vorm. Egypte had het Suezkanaal genationaliseerd en zo een oorlog ontketend met Israël, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De Algemene Vergadering gaf Hammarskjöld in november 1956 de opdracht om een missie op te zetten die een bestand kon monitoren. In plaats van waarnemers stuurde Hammarskjöld meer dan 6000 gewapende militairen. Langs de Egyptisch-Israëlische grens en de Gazastrook waren zij voor het eerst in staat om een fysieke barrière tussen de conflictpartijen te vormen. De organisatie liet zien dat ze niet alleen toeschouwer was, maar bereid was om vrede af te dwingen. Voor de VN was een nieuw tijdperk begonnen. 

In de decennia daarna richtte de VN tientallen nieuwe missies op. Na de onafhankelijkheid van België vroeg de Democratische Republiek Congo (DRC) de VN in 1960 om een vredesmacht. Die moest de soevereiniteit beschermen tegen troepen van de oude koloniale macht België . Maar al snel werden de internationale troepen een conflict ingezogen dat ontstond door de geopolitieke strijd van de Koude Oorlog en de interne spanningen in Congo. Met name in de provincie Katanga, die zich wilde afscheiden, werd hevig gevochten.  

De missie bereikte haar doelen – een einde aan de onafhankelijkheidsstrijd en het behoud van de eenheid van Congo – maar verdeelde de organisatie en bracht haar dichtbij een breukpunt. De hoge kosten werden het sterkst belichaamd door de dood van Hammarskjöld. In september 1961 kwam hij bij een vliegtuigongeluk boven Noord-Rhodesië – het huidige Zambia – om het leven. Daar hadden net de onderhandelingen over een einde van het conflict plaatsgevonden. De oorzaak van het ongeluk is nog steeds niet opgehelderd. 

De Birmees U Thant werd de opvolger van Hammarskjöld. Een paar maanden na Congo, de diepste crisis van de VN tot dan toe, droeg Thant bij aan het de-escaleren van de Cubacrisis. Tot op de dag van vandaag is het grootste succes van de VN dat ze een oorlog tussen grootmachten wist te voorkomen, in 1962 en daarna. 

Deze afwisseling van crises en mijlpalen is kenmerkend voor de acht decennia sinds de oprichting van de VN. In 1988 werd aan de VN-vredesmissies de Nobelprijs voor de Vrede toegekend ‘voor het voorkomen van gewapende conflicten en het creëren van omstandigheden voor onderhandelingen’. Maar een paar jaar later bereikte de organisatie nieuwe dieptepunten. Het concept van de vredesmissies, dat eerst als succes werd gevierd, legde de zwakke punten van de organisatie bloot en liet haar op cruciale momenten falen.  

In de Somalische hoofdstad Mogadishu werden in 1993 bij een operatie achttien Amerikaanse militairen gedood. De VS trok daarna haar troepen uit de VN-missie terug. De Somalische staat viel verder uit elkaar en Washington keerde zich tegen de VN. Nooit meer zouden ‘Amerikaanse jongens’ de VN moeten dienen, riepen Congresleden. De regering stopte de betalingen aan de VN en blokkeerde de herbenoeming van secretaris-generaal Boutros Boutros-Ghali. 

Slechts enkele maanden later, tussen april en juli 1994, konden VN-troepen in Rwanda niets uitrichten tegen een genocide. In honderd dagen werden meer dan 800.000 mensen afgeslacht. Ondanks meerdere indringende oproepen van de missieleiding werden de troepen niet versterkt en werd het mandaat niet aangepast om te kunnen ingrijpen. 

Weer een jaar later, in juli 1995, bleek ook de VN-missie UNPROFOR in Joegoslavië te zwak om grootschalig geweld te voorkomen. Servische soldaten gijzelden meerdere militairen en gebruikten ze als menselijk schild tegen NAVO-luchtaanvallen. In het stadje Srebrenica namen Servische troepen een ‘veilig gebied’ in, waar Nederlandse militairen van de VN-missie een groep moslims had moeten beschermen. ‘Srebrenica’ werd de eerste genocide in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog. Opnieuw was een VN-missie niet in staat het geweld te voorkomen. 

Toen de VN in de zomer van 1995 in San Francisco haar 50-jarige bestaan vierde, hingen de recente dieptepunten als een schaduw boven de organisatie. De VN was opgericht om tussenstatelijke oorlogen zoals de Tweede Wereldoorlog te voorkomen, maar de wereld was sinds 1945 veranderd. De organisatie bleek niet over de juiste middelen te beschikken om iets te ondernemen tegen het toenemende aantal burgeroorlogen en het uiteenvallen van staten. 

Bovendien waren de fundamentele zwaktes van het VN-systeem nog steeds niet opgelost. Door het falen in Rwanda en Srebrenica waren die zichtbaarder geworden dan ooit. De organisatie is sterk afhankelijk van de bereidheid van haar lidstaten om financiële middelen en militairen ter beschikking ter stellen, en van politieke wil. Zonder overeenstemming in de Veiligheidsraad verlamt de organisatie. En toch is dit niet het hele verhaal. 

De Veiligheidsraad vormt weliswaar het centrum van de aandacht en de macht, maar juist op andere gebieden is de VN bijzonder effectief. De Verenigde Naties kregen niet alleen de opdracht om vrede en veiligheid te bewerkstelligen, maar ook economische en sociale vooruitgang, waaronder hogere levensstandaarden, volledige werkgelegenheid en de eerbiediging van mensenrechten. De oprichters van de VN hadden geleerd dat economische samenwerking noodzakelijk was voor stabiliteit en vrede op de lange termijn.  

Met de Conferentie inzake Handel en Ontwikkeling (UNCTAD) en de oprichting van het Ontwikkelingsprogramma UNDP in 1964 en 1965 kregen deze ambities vorm, bijvoorbeeld door financiële steun voor ontwikkelingslanden door UNDP en afspraken over eerlijkere handel. 

In de afgelopen decennia ontstonden bovendien tal van speciale organisaties die zich bezighouden met vrouwen- en kinderrechten, gezondheid, bevolkingsvraagstukken en het milieu. De Britse historicus Paul Kennedy merkte op dat juist deze organisaties de wereldgeschiedenis ingrijpend hebben veranderd – hoewel zij vaak relatief kleine budgetten en soms minder medewerkers dan een stadsbestuur hebben. 

Al in 1946, toen er weinig informatie was over de staat waarin de wereld verkeerde, richtte de VN bijvoorbeeld een statistiek-commissie op die voor het eerst definieerde wat een rechtvaardige levensstandaard was, en data verzamelde over bevolkingsgroei. Inmiddels zijn de VN-rapporten met gegevens over onderwerpen als vruchtbaarheidsgraden, temperaturen en planten, de leidraad voor beleidsmakers wereldwijd. Ze zijn belangrijk bij de uitroeiing van ziektes en de bestrijding van mondiale problemen zoals klimaatverandering. Het kantoor van de Hoge Commissaris voor vluchtelingen, ingericht in 1951, en kinderrechtenorganisatie UNICEF, die in 1953 een permanente plek in het VN-systeem kreeg, hebben sindsdien waarschijnlijk miljoenen levens gered. 

Na 80 jaar zijn de resultaten gemengd: de VN heeft op cruciale momenten gefaald, maar desondanks het verschil gemaakt voor mensen wereldwijd. Ook vandaag en in de toekomst kan het VN-systeem oplossingen bieden voor mondiale uitdagingen die alleen internationaal kunnen worden aangepakt, zoals toenemende bewapening, klimaatverandering, humanitaire crises en nieuwe technologieën. Tegelijk is de paradox van de VN dat de organisatie vaak relatief zwak is op momenten dat mondiale oplossingen nodig zijn. 

De toenemende polarisering tussen landen in de eerste decennia van de eenentwintigste eeuw verzwakt de organisatie. Net als nationalisme, isolationisme en de verzwakking van de democratieën die voor het functioneren van de VN belangrijk zijn. Ondanks de terugtrekkende beweging van belangrijke landen als de VS, blijft vooruitgang echter mogelijk. Eind april 2025 bereikten de lidstaten van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bijvoorbeeld overeenstemming over een pandemieverdrag – met uitzondering van de VS. De resultaten van de VN worden vaak in kleine stappen bereikt. Ze leiden meestal niet tot perfectie, maar ze zijn beter dan elk alternatief. 

Secretaris-generaal Hammarskjöld eindigde een toespraak aan een Amerikaanse universiteit in 1954 met de opmerking dat de VN niet is opgericht om de mensheid naar de hemel te brengen, maar om ons voor de hel te bewaren. Deze opvatting, zei hij, geeft blijk van zowel het belang van de VN, als van de maatstaf waarmee de organisatie te beoordelen is.